Άβαροι: Οι μυστηριώδεις εχθροί του Βυζαντίου αποκαλύπτονται αιώνες μετά χάρη στο DNA

Ένας λαός που έχτισε μια πανίσχυρη αυτοκρατορία στο κέντρο της Ευρώπης και όμως παραμένει σχετικά άγνωστος σε εμάς μέχρι σήμερα

Στην ιστορία του σχολείου μαθαίνουμε ότι μερικοί από τους πιο ισχυρούς εχθρούς του Βυζαντίου ήταν οι Άβαροι. Ο λαός αυτός είχε ιδρύσει προς τα τέλη του 6ου αι. μια πανίσχυρη αυτοκρατορία στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και εξαπέλυε συχνά επιθέσεις στα βαλκανικά εδάφη του Βυζαντίου, ενώ είχαν πολιορκήσει αρκετές φορές ακόμα και την Θεσσαλονίκη, αλλά χωρίς αποτέλεσμα.

Ωστόσο, οι ιστορικοί ξέρουν στην πραγματικότητα πολύ λίγα γι’ αυτόν τον λαό που έχτισε μια μυστηριώδη αυτοκρατορία, η οποία επικράτησε για σχεδόν 250 χρόνια στο κέντρο της Ευρώπης και πολύ συχνά αντιμετώπισαν τους Βυζαντινούς παραβάλλοντας απέναντί τους τρομερούς έφιππους πολεμιστές.

Η αυτοκρατορία και οι άνθρωποι της παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό στη σκιά της ιστορίας καθώς δεν άφησαν πίσω τους καμία γραπτή καταγραφή οι ίδιοι. Τα μόνα χειροπιαστά στοιχεία που έχουμε  ειναι οσα έγραψαν οι αντίπαλοί τους-όπως οι Βυζαντινοί- γι’αυτούς αλλά και οι τάφοι που άφησαν πίσω τους και οι επιστήμονες προσπαθούν τώρα να τους κάνουν να… μιλήσουν!

Ήδη, μια σημαντική μελέτη από τον Απρίλιο του 2022 που περιελάμβανε αρχαίο DNA που ελήφθη από τους τάφους της ελίτ των Αβάρων είχε ρίξει το πρώτο φως στη μακρινή προέλευση της αυτοκρατορίας. Έτσι, περίπου 1.500 χρόνια μετά καταφέραμε να μάθουμε ότι ο λαός αυτός έχει πιθανότατα μογγολική προέλευση. Όπως φαίνεται, οι αινιγματικοί αυτοί νομάδες ήρθαν μαζικά από τη μογγολική στέπα σε μια από τις μεγαλύτερες και ταχύτερες μεταναστεύσεις μεγάλων αποστάσεων στην αρχαία ιστορία.

Τώρα όμως μια νέα μελέτη για την οποία αναλύθηκαν τα λείψανα 424 ανθρώπων που είχαν ταφεί σε τέσσερα νεκροταφεία, που ανακαλύφθηκαν στην σημερινή Ουγγαρία, αποκάλυψε ακόμα περισσότερες λεπτομέρειες για την οικογενειακή και κοινωνική ζωή των Αβάρων και μας δίνει στοιχεία για το πώς οι νεοφερμένοι αλληλεπιδρούσαν με τον πληθυσμό που βρήκαν στη νέα τους πατρίδα.

Όλοι μια… οικογένεια

«Αυτό που με εξέπληξε περισσότερο ήταν το γεγονός ότι οι άνθρωποι που βρέθηκαν στα νεκροταφεία συνδέονταν συγγενικά μεταξύ τους σε τόσο μεγάλο βαθμό», είπε η Ζόφια Ραζ, ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Αρχαιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Λόραντ Έτβες στη Βουδαπέστη στην Ουγγαρία. Η Ραζ ήταν συν-συγγραφέας της μελέτης της τελευταίας έκθεσης.

Οι ερευνητές μπόρεσαν να δημιουργήσουν λεπτομερή οικογενειακά ή γενεαλογικά δέντρα, τα μεγαλύτερα από τα οποία εκτείνονταν για εννέα γενιές κατά τη διάρκεια δυόμισι αιώνων. Η ομάδα ανακάλυψε ότι περίπου 300 από τα άτομα είχαν τουλάχιστον έναν στενό συγγενή που ήταν επίσης θαμμένος στο ίδιο νεκροταφείο.

Η ανάλυση έδειξε ότι οι άνδρες παρέμειναν στην κοινότητά τους μετά το γάμο, ενώ οι γυναίκες παντρεύονταν εκτός της αρχικής τους κοινότητας – ένα μοτίβο γνωστό ως πατροτοπικότητα.

«Για όλες τις μητέρες που ανακαλύψαμε, δεν βρήκαμε τους γονείς τους. Οι γονείς τους δεν ήταν θαμμένοι στον ίδιο χώρο. Αντίθετα, όλοι οι άντρες ήταν απόγονοι κάποιων άλλων», δήλωσε ο Γκουίντο Αλμπέρτο Νιέτσι-Ρουσκόνε , επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης που δημοσιεύτηκε την Τετάρτη στο περιοδικό Nature.

Η μελέτη του μιτοχονδριακού DNA, το οποίο αποκαλύπτει τη γυναικεία γραμμή, έδειξε μεγάλη μεταβλητότητα, υποδηλώνοντας ότι οι γυναίκες που παντρεύτηκαν στις ομάδες των Αβάρων που μελετήσαμε ήταν από διαφορετικά μέρη, σύμφωνα με τον Νιέτσι-Ρουσκόνε, μεταδιδακτορικό ερευνητή αρχαιογενετικής στο Ινστιτούτο Ανθρωπολογικής Εξελικτικής του Μαξ Πλανκ στη Λειψία της Γερμανίας. Εξακολουθούσαν να μοιράζονται μια κοινή γενετική καταγωγή από τη στέπα υποδεικνύοντας ότι πιθανότατα δεν ήταν κατακτημένοι ντόπιοι.

Πολλαπλοί σύντροφοι σε μια πατριαρχική κοινωνία

Επιπλέον, η μελέτη διαπίστωσε ότι ήταν σχετικά συνηθισμένο στην κοινωνία των Αβάρων τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες να έχουν παιδιά με πολλούς συντρόφους.

Στην περίπτωση των ανδρών, οι ερευνητές βρήκαν δύο συντρόφους σε 10 περιπτώσεις, τρεις συντρόφους σε τέσσερις περιπτώσεις και τέσσερις συντρόφους σε μία περίπτωση. Το να έχεις πολλές συζύγους μπορεί να ήταν σχετικά συχνό στον γενικό πληθυσμό καθώς και στην ελίτ, έγραψαν οι συγγραφείς της μελέτης.

Η ομάδα ανακάλυψε επίσης πολλές περιπτώσεις αντρών που συνδέονταν πολύ στενά συγγενικά και είχαν απογόνους με την ίδια γυναίκα σύντροφο: τρία ζευγάρια πατέρων και γιων, δύο ζεύγη αδερφών και ένα ζεύγος ετεροθαλών αδελφών με κοινό πατέρα, καθώς και έναν θείο με έναν ανιψιό.

Παρόμοιες «ανδραδελφικές ενώσεις» (όταν η γυναίκα παντρεύεται τον αδερφό ή κάποιο συγγενή του συζύγου της, αν ο τελευταίος πεθάνει) συνέβαιναν και σε άλλες ευρασιατικές κοινωνίες της στέπας, σύμφωνα με τη μελέτη, και το στοιχείο αυτό υποδηλώνει ότι οι Άβαροι, οι οποίοι εγκατέλειψαν τον νομαδικό τρόπο ζωής που βασιζόταν στην κτηνοτροφία και εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε έναν τόπο μετά την άφιξή τους στην Ευρώπη, διαφύλαξαν και διαιώνισαν ορισμένες πτυχές του προηγούμενου νομαδικού τρόπου ζωής τους.

Η Λάρα Κάσινττ, γενετίστρια και επίκουρη καθηγήτρια στο Κολλέγιο Τρίνιτι του Δουβλίνου, η οποία δεν συμμετείχε στη νέα έρευνα, είπε ότι οι συγγραφείς έχουν «ξεδιπλώσει επιδέξια» τις οργανωτικές αρχές αυτής της μεσαιωνικής κοινωνίας, παρέχοντας «απαραίτητες αποδείξεις για ένα άκαμπτο πατριαρχικό σύστημα, στο οποίο τα παιδιά ανήκουν στην οικογένεια του πατέρα τους και η καταγωγή καθορίζεται από πατέρα σε γιο».

«Η πολυγαμία (η ύπαρξη πολλών συντρόφων), οι μονογαμικοί γάμοι και οι εξωσυζυγικές σχέσεις είναι όλες πιθανές εξηγήσεις», είπε και η Κάσιντι συμφωνώντας με τα ευρήματα των μελετητών.

«Ωστόσο, η περίπτωση ανδρών με πολλές γυναίκες συντρόφους είναι κλασικό παράδειγμα πολυγαμίας αντρών. Αντίθετα, οι περισσότερες από τις περιπτώσεις γυναικών με πολλαπλούς συντρόφους ήταν προφανώς αποτέλεσμα ανδραδελφικών ενώσεων, στις οποίες μια χήρα παντρευόταν τον γιο ή τον αδερφό του αποθανόντος. Αυτό είναι ένα συνηθισμένο έθιμο στους νομάδες με το οποίο από τη μια οι γυναίκες μπορούν να συνεχίσουν να συντηρούνται αλλά από την άλλη υποχρεώνονται να εκπληρώσουν  τα «συμβόλαια γάμου» από τα οποία εξαρτάται η απόκτηση αρσενικών κληρονόμων».

Δεμένες οικογενειακές ομάδες

Ο Νιέτσι-Ρουσκόνε ανέφερε ότι η βιολογική συνέχεια στον στενά συνδεδεμένο πληθυσμό που μελέτησαν οι ερευνητές ήταν εντυπωσιακή, ειδικά δεδομένου ότι δεν υπήρχε κανένα σημάδι διασταύρωσης μεταξύ στενών συγγενών αίματος – ένα φαινόμενο γνωστό ως επιμειξία.

«Ακόμα και η διασταύρωση μεταξύ πιο μακρινών συγγενών όπως μεταξύ ξαδέρφων πρώτου ή δεύτερου βαθμού, αφήνει ίχνη γενετικά. Και όμως δεν βλέπουμε καμία απολύτως επιμειξία σε αυτά τα άτομα», είπε.

«Αυτό μας λέει πραγματικά ότι ήξεραν ποιοι ήταν οι βιολογικοί συγγενείς τους και μπορούσαν να τους εντοπίσουν και ανά τις γενιές».

Πάντως, δεν είναι δυνατό να κατανοήσουμε τη δυναμική κάθε φύλου στην κοινότητα μόνο μέσω της μελέτης του αρχαίου DNA, είπε ο Νιέτσι-Ρουσκόνε.

Οι ταφές ανδρών ήταν πιο πιθανό να περιλαμβάνουν ταφικά αντικείμενα υψηλής αξίας και σημασίας, όπως άλογα, σέλες και ιμάντες, είπε η Ρας. Ωστόσο, οι γυναίκες πιθανότατα έπαιξαν ρόλο στην προώθηση της κοινωνικής συνοχής που συνδέει μεμονωμένες κοινότητες.

Η Κάσιντι ανέφερε ότι είναι πιθανό η διατήρηση της προφορικής ιστορίας της γυναικείας γενεαλογίας να ήταν σημαντική για τους Αβάρους, διασφαλίζοντας ότι οι κόρες δεν θα  έπαιρναν συζύγους από τους συγγενείς της μητέρας ή της γιαγιάς τους.

Οι τάφοι των Αβάρων – περίπου 100.000 έχουν ανασκαφεί μέχρι στιγμής – αποτελούν σημαντικό μέρος της αρχαιολογικής κληρονομιάς της Ευρώπης.

Οι Άβαροι ήταν κάποτε μέρος αυτού που οι Κινέζοι αποκαλούσαν χαγανάτο Ρουράν ή συνομοσπονδία φυλών, την οποία οι Τούρκοι νίκησαν το 550, αναγκάζοντας τους Αβάρους να φύγουν προς τα δυτικά.

Ταξιδεύοντας μέσα σε λίγα χρόνια περισσότερα από 5.000 χιλιόμετρα (3.100 μίλια) με αφετηρία τη Μογγολία στον Καύκασο, οι Άβαροι δημιούργησαν μια ισχυρή δύναμη στη σημερινή Ουγγαρία και απείλησαν πολλές φορές ακόμα και την ίδια την Κωνσταντινούπολη, το κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, σύμφωνα με τη μελέτη του 2022 που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Cell, η οποία εντόπισε την ασιατική καταγωγή της ομάδας.

Ορισμένοι ιστορικοί μάλιστα «χρεώνουν» στους Αβάρους ότι εισήγαγαν στην Ευρώπη τον αναβολέα, το εργαλείο που βοηθά έναν ιππέα να ανεβαίνει στο άλογο. Η τεχνολογία αυτή τους έδωσε προβάδισμα στον πόλεμο με τα άλογα και γι’ αυτό στη συνέχεια υιοθετήθηκε ευρέως σε ολόκληρη την ήπειρο.