Όταν οι επιστήμονες έδειξαν ότι ένα μικρό τροπικό ψάρι, το cleaner wrasse, μπορούσε να αναγνωρίσει τον εαυτό του σε έναν καθρέφτη, η πρώτη σκέψη του καθηγητή Culum Brown ήταν: «Αυτό είναι το πιο τέλειο πράγμα».
Ο Brown, οικολόγος που ερευνά τη συμπεριφορά και τη νοημοσύνη των ψαριών στο Πανεπιστήμιο Macquarie του Σίδνεϊ, λέει ότι η δοκιμασία αυτοαναγνώρισης στον καθρέφτη, που αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1970, θεωρείται το χρυσό πρότυπο για την απόδειξη της οπτικής αυτογνωσίας των ζώων.
Στη μελέτη του Πανεπιστημίου της Οσάκα, αναφέρει ο Guardian, σε μικρό αριθμό ψαριών τοποθετήθηκε ένα σημάδι κάτω από το λαιμό τους, ενώ βρίσκονταν υπό αναισθησία. Όταν τους δόθηκε ένας καθρέφτης, τα ψάρια έστρεψαν το σώμα τους για να δουν το σημάδι και προσπάθησαν να το τρίψουν ξύνοντας τον εαυτό τους σε πέτρες.
Πρωτεύοντα θηλαστικά, ελέφαντες και δελφίνια είχαν περάσει προηγουμένως το τεστ. Αλλά τα αποτελέσματα στα ψάρια αποδείχθηκαν τόσο αμφιλεγόμενα που χρειάστηκαν πέντε χρόνια για να δημοσιευτεί η εργασία.
Ακόμη και τότε, πολλοί επιστήμονες αρνήθηκαν να αποδεχτούν τα αποτελέσματα.
Ο Brown λέει ότι η αντίδραση «δείχνει όμορφα» την προκατάληψη απέναντι στην ιδέα ότι τα ψάρια είναι ευφυή, ιδιαίτερα όταν τμήματα της επιστημονικής κοινότητας σκέφτηκαν αντίθετα: «Το τεστ αυτοαναγνώρισης του καθρέφτη είναι χαλασμένο».
Σε παγκόσμιο επίπεδο, το ψάρι είναι το ζώο που τρώγεται περισσότερο (εκτιμάται ότι αλιεύονται 1,1-2,2 εκατομμύρια ετησίως). Είναι επίσης το πιο συνηθισμένο κατοικίδιο και ένα από τα κυριότερα ζώα που χρησιμοποιούνται στην επιστήμη και την ιατρική έρευνα. Ωστόσο, ο Brown λέει ότι το μεγαλύτερο μέρος του κοινού μόλις και μετά βίας τα θεωρεί ζώα.
Τις τελευταίες δεκαετίες, οι ερευνητές απέδειξαν ότι μαζί με την οπτική αυτογνωσία, ορισμένα είδη έχουν την ικανότητα να μαθαίνουν, να θυμούνται, να βιώνουν πόνο και να δημιουργούν σχέσεις. Πολλές από αυτές τις ιδιότητες υποδηλώνουν ευαισθησία, την ικανότητα να αισθάνονται θετικές και αρνητικές εμπειρίες.
«Η επιστήμη είναι τόσο πολύ μπροστά από την κοινωνία που θα χρειαστεί μια μνημειώδης αλλαγή στην ανθρώπινη συμπεριφορά για να την προλάβουμε», λέει.
Για παράδειγμα, ο Brown λέει ότι η δημοφιλής παρανόηση ότι τα ψάρια έχουν μικρή μνήμη δεν έχει «απολύτως καμία βάση». Η έρευνά του στους καρχαρίες διαπίστωσε ότι είναι ευφυή και ερευνητικά πλάσματα με μακρά μνήμη.
Ο Brown έίναι μεταξύ μιας ομάδας επιστημόνων και φιλοσόφων που υπέγραψαν νωρίτερα φέτος τη δήλωση της Νέας Υόρκης για τη συνείδηση των ζώων, η οποία επιχειρεί να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ επιστήμης και κοινωνίας. Βασιζόμενη σε στοιχεία, η διακήρυξη αναφέρει ότι υπάρχει «τουλάχιστον μια ρεαλιστική πιθανότητα συνειδητής εμπειρίας σε όλα τα σπονδυλωτά (συμπεριλαμβανομένων των ερπετών, των αμφιβίων και των ψαριών)».
Ο έλεγχος του τεστ με τον καθρέφτη οδήγησε σε περισσότερες μελέτες, συμπεριλαμβανομένης μιας που δημοσιεύθηκε αυτή την εβδομάδα και δείχνει ότι τα cleaner wrasse θα χρησιμοποιήσουν έναν καθρέφτη για να ελέγξουν το μέγεθός τους πριν αποφασίσουν αν θα επιτεθούν σε ένα άλλο ψάρι.
Τα ψάρια έχουν πλέον τα καλύτερα υποστηριζόμενα στοιχεία από κάθε άλλο ζώο για την αυτοαναγνώριση με καθρέφτη, λέει ο Brown, ωστόσο «οι άνθρωποι εξακολουθούν να μην το πιστεύουν».
Ο πόνος στα ψάρια, ένα σημαντικό ζήτημα για την ευημερία των ζώων, αμφισβητείται επίσης.
Ο αναπληρωτής καθηγητής Nick Ling, οικολόγος ψαριών από το Πανεπιστήμιο Waikato, λέει ότι είναι δύσκολο να γνωρίζουμε αν ένα ψάρι βιώνει πόνο «επειδή δεν μπορείς να το ρωτήσεις».
Η διαπίστωση όμως είναι σημαντική, ιδίως καθώς η χρήση των ψαριών ζέβρας σε ιατρικά και επιστημονικά πειράματα έχει «αυξηθεί μαζικά», λέει.
Περισσότερα από 5 εκατομμύρια ψάρια ζέβρας χρησιμοποιούνται ερευνητικά ετησίως για τη μελέτη ανθρώπινων ασθενειών, τη γενετική, τη φυσιολογία και την ανάπτυξη φαρμάκων.
«Μπορείς να διατηρήσεις πολλές χιλιάδες από αυτά τα ψάρια στο εργαστήριο πολύ εύκολα και φτηνά», λέει ο Ling.
Ο Ling λέει ότι η έρευνα σχετικά με το αν τα ψάρια βιώνουν αισθήσεις όπως ο πόνος ή ο φόβος έχει προχωρήσει πολύ μέσα στις δεκαετίες από τότε που ο James Rose, ένας ζωολόγος, υποστήριξε ότι τα ψάρια δεν είναι ικανά να νιώσουν πόνο, δεδομένης της διαφορετικής δομής του εγκεφάλου τους από τον άνθρωπο.
Έκτοτε, η παραγωγική έρευνα της καθηγήτριας Lynne Sneddon στο Πανεπιστήμιο του Γκέτεμποργκ παρείχε αποδείξεις ότι ορισμένα οστεώδη ψάρια, όπως η ιριδίζουσα πέστροφα, βιώνουν σωματικές και συμπεριφορικές αντιδράσεις που συνάδουν με τον πόνο. Για παράδειγμα, οι πέστροφες στις οποίες χορηγήθηκε δηλητήριο μέλισσας παρατηρήθηκε να κουνιούνται από το ένα μέρος στο άλλο και να αυξάνουν τον ρυθμό της αναπνοής τους από τα βράγχια.
Ο Ling λέει ότι υπάρχει ανάγκη για παρόμοιες μελέτες σε άλλα ψάρια. «Υπάρχουν πολλές ανησυχίες του κοινού για το πώς αντιμετωπίζονται στις μέρες μας ορισμένα από αυτά τα χαρισματικά είδη, όπως οι μεγάλοι καρχαρίες».
Οι καρχαρίες δεν φαίνεται να διαθέτουν τα νευρικά κύτταρα, που ονομάζονται βλαβοϋποδοχέες, που επιτρέπουν την αίσθηση του πόνου, αλλά αυτό δεν είναι λόγος να τους φερόμαστε άσχημα, λέει.
«Η συνείδηση και ο πόνος είναι πολύπλοκα πράγματα»
Ενώ ο Ling δέχεται ότι ορισμένα είδη αισθάνονται πόνο, είναι επιφυλακτικός ως προς τη γενίκευση.
«Τα ψάρια είναι μια απίστευτα ποικιλόμορφη ομάδα», λέει. Υπάρχουν χιλιάδες είδη που κυμαίνονται από τα τεράστια φεγγαρόψαρα μέχρι τα μικροσκοπικά ψάρια μήκους μόλις μερικών χιλιοστών.
Στη βιολογία, έννοιες όπως ο πόνος και η αίσθηση δεν είναι διττές ή ξεκάθαρες, λέει. «Αυτά τα πράγματα που προσπαθούμε να κατανοήσουμε σε άλλα ζώα, όπως τα συναισθήματα και τα αισθήματα και η συνείδηση και ο πόνος είναι πραγματικά πολύπλοκα πράγματα, επειδή το μόνο ζώο που γνωρίζουμε ότι βιώνει αυτά τα πράγματα είναι ο εαυτός μας».
Ο ψυχολόγος δρ Michael Philipp, από το Πανεπιστήμιο του Canterbury στη Νέα Ζηλανδία, λέει ότι η στάση των ανθρώπων απέναντι στην ευημερία των ζώων επηρεάζεται από τις δικές τους αντιλήψεις για την ικανότητα του ζώου να σκέφτεται και να αισθάνεται.
Για παράδειγμα, η έρευνά του δείχνει ότι οι άνθρωποι αποδέχονται την ευθανασία περισσότερο για τα ζώα που είναι «νόστιμα για φαγητό», αλλά μειώνονται για εκείνα που θεωρούνται «όμορφα». Λέει ότι άλλες έρευνες δείχνουν ότι όταν τα ζώα κατηγοριοποιούνται ως τρόφιμα ή πειραματόζωα, αυτό παρακινεί τους ανθρώπους να αρνηθούν τις γνωστικές ικανότητες των ζώων αυτών.
Χώρες και περιοχές αρχίζουν να αναγνωρίζουν την αίσθηση των ζώων, με τη Νέα Ζηλανδία και την ACT να την επεκτείνουν και στα ψάρια.
Στη Νέα Ζηλανδία, οι ειδικοί εγείρουν τώρα ερωτήματα σχετικά με την έναρξη της αίσθησης στα ψάρια. Τα περισσότερα ψάρια ζέβρας που χρησιμοποιούνται στην έρευνα είναι νεαρά και εξαιρούνται ρητά από την προστασία βάσει του νόμου περί ευημερίας των ζώων. Όμως, οι συμβουλές της Εθνικής Επιτροπής Ηθικής και Δεοντολογίας των Ζώων λένε ότι υπάρχουν «πειστικά στοιχεία που υποδηλώνουν ότι τα ψάρια γίνονται ευαίσθητα πολύ πριν από τη μετάβαση τους από τις προνύμφες στα ενήλικα».
Ο Brown λέει ότι ενώ τα επιχειρήματα γύρω από την αίσθηση των ψαριών, τον πόνο και την αντίληψη μπορεί να φαίνονται περίπλοκα, το αποτέλεσμα είναι απλό. «Αν έχουν την ικανότητα να υποφέρουν και να αισθάνονται αρνητικά πράγματα, τότε έχουμε την υποχρέωση να το σταματήσουμε αυτό, όποτε το συναντάμε», λέει.
«Θα αντιμετωπίζατε τα ψάρια όπως θα αντιμετωπίζατε οποιοδήποτε άλλο ζώο, μια αγελάδα, μια γάτα, έναν σκύλο ή ένα πουλί, με το ίδιο είδος αξιοπρέπειας και σεβασμού για τη ζωή του ζώου αυτού».
