Ως έκφραση είναι πάρα πολύ συνηθισμένη. Πολλοί από εμάς νομίζουμε ότι, έτσι όπως προφέρεται, είναι…πράσινα άλογα! Τι σημαίνει όμως πραγματικά και πώς προήλθε η φράση αυτή;
Πολύ συχνά, σε μία συζήτηση για παράδειγμα, κάποιος μας λέει κάτι με το οποίο είτε διαφωνούμε είτε μας ακούγεται παράλογο και τότε συνηθίζουμε να λέμε την φράση “Αυτά είναι αηδίες και πράσινα άλογα!”.
Η επικρατέστερη ερμηνεία αυτής της φράσης είναι “πράσσειν άλογα” και όχι “πράσινα άλογα”, όπως πιστεύει πολύς κόσμος. Προέρχεται εκ του ενεργητικού απαρεμφάτου του ρήματος “πράττω” ή/και “πράσσω” (τα δύο “τ” αντικαθίστανται στα αρχαία και από δύο “σ”), που είναι το “πράττειν” ή/και “πράσσειν” και του “άλογο” που είναι το ουσιαστικό “λόγος”, που σημαίνει “λογική” (σε μία από τις έννοιες του), με το “α” στερητικό μπροστά.
Α-λογο=το παράλογο δηλαδή…κι έτσι “πράσσειν άλογα” να σημαίνει τελικώς: το να κάνει κανείς παράλογα πράγματα. Αυτή λοιπόν είναι η επικρατέστερη ερμηνεία.
Αναφέρουμε όμως τον όρο “επικρατέστερη”, ως προς την ερμηνεία αλλά και ως προς την προέλευση της φράσης, μιας και κατά την αναζήτησή μας, βρήκαμε κι άλλη μία “εξήγηση”, την οποία υποστηρίζει ο Νίκος Σαραντάκος, ο οποίος είναι συγγραφέας, λογοτέχνης και μεταφραστής και εργάζεται στο μεταφραστικό τμήμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Έχει εκδώσει βιβλία τεχνικά, λογοτεχνικά, δοκίμια καθώς και γλωσσικού ενδιαφέροντος όπως το βιβλίο του “Αλφαβητάρι ιδιωματικών εκφράσεων”, το οποίο προτείνεται ως βοήθημα σε μάθημα των νέων ελληνικών που διδάσκεται σε πανεπιστήμιο του εξωτερικού. Επίσης, έχει δημιουργήσει και μία ηλεκτρονική βιβλιοθήκη με κείμενα της ελληνικής λογοτεχνίας που είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο.
Ο κ. Σαραντάκος, δεν αναιρεί μεν την πολύ διαδεδομένη “εξήγηση” για την προέλευση της έκφρασης “…και πράσινα άλογα” (αναφέροντας πως πρόκειται για παραφθορά της αρχαίας έκφρασης “πράσσειν άλογα”), αναφέρει δε, πως υπάρχουν και άλλες “εξηγήσεις” για την προέλευση της φράσης…
Επιχειρεί, μάλιστα, να “αποδείξει” ότι η εξήγηση αυτή είναι “λανθασμένη”, αναφέροντας πως η φράση “πράσσειν άλογα” δεν υπήρξε ποτέ στα αρχαία ελληνικά και πως δεν προήλθε από παρασυσχετισμό η σημερινή παροιμιακή έκφραση, υποστηρίζοντας τα εξής:
α) Έκφραση “πράσσειν άλογα” δεν υπάρχει στην αρχαία γραμματεία. Υπάρχει έκφραση πράσσειν άλογα;(Αναρωτιέται): Εδώ λοιπόν αναφέρει πως αν υπήρχε τέτοια έκφραση στα αρχαία ελληνικά, και μάλιστα σε τέτοια συχνότητα ώστε να οδηγήσει σε νεοελληνική παροιμία, θα έπρεπε να έχει αφήσει κάποιο ίχνος και πως σε όλη την αρχαία γραμματεία, δεν βρίσκεται καμία εμφάνιση της φράσης “πράσσειν άλογα”.
Λέει μάλιστα πως, με την ελάχιστη ενεργητική αίσθηση που έχει από την αρχαία γλώσσα, ο “αρχαίος” δεν θα έλεγε στον συνομιλητή του “πράττεις άλογα, ω Δημόσθενες”, αλλά “άλογα πράττεις” ή, ακόμα καλύτερα, “άτοπα ποιείς, ω Δημόσθενες” (ή “αγεννή ποιείς”).
Τέτοιες φράσεις βρίσκονται στην αρχαία γραμματεία, από την κλασική κιόλας εποχή. Ωστόσο, για να είναι τίμιος, όπως λέει, έχει βρει δύο περιπτώσεις όπου το “άλογο” βρίσκεται κοντά στο “πράττω/πράσσω”. Ο Ιουστίνος στην απολογία του έχει τα “ἀλόγως πραττόμενα”, ενώ ο Δαμασκηνός γράφει “ἵνα μὴ ἀσχημονῶμεν τὰ τῶν ἀλόγων πράσσοντες͵ ἀλλ’ ἐπέχωμεν λόγῳ τὰς ὁρμὰς τῆς φύσεως”.
Εδώ ο συγγραφέας τονίζει πως η σημασία είναι ότι δεν πρέπει να αφήνεται κανείς έρμαιο στις ορμές του, όπως τα (άλογα) ζώα, αλλά να τις τιθασεύει με το λογικό και πως, κατά τη γνώμη του, δεν υπάρχει μεγάλη σχέση με το (ανύπαρκτο) “πράσσειν άλογα” αλλά το αναφέρει για να μην ειπωθεί πως το “αποσιώπησε”.
Λέει μάλιστα χαρακτηριστικά: “Ας δεχτούμε, ότι δεν έχει αποδειχτεί η ανυπαρξία της έκφρασης “πράσσειν άλογα” – άλλωστε η ανυπαρξία κάποιου πράγματος δεν μπορεί να αποδειχτεί αναντίρρητα”.
β) Η αρχική μορφή της σημερινής φράσης ήταν “πράσινο άλογο” και όχι “πράσινα άλογα” και η σημασία της δεν ήταν το παράλογο αλλά το ανύπαρκτο. –Η αρχική μορφή της σημερινής έκφρασης φαίνεται να ήταν διαφορετική. Η δε σημασία εξελίχθηκε από το “αδύνατο” στο “παράλογο”:
Σήμερα λέμε “…και πράσινα άλογα”. Η έκφραση αυτή περιλαμβάνεται σε όλα τα λεξικά και είναι αρκετά κοινή, ή μάλλον, πασίγνωστη! Ωστόσο, στη μεγάλη συλλογή των παροιμιών του Ν. Πολίτη, δεν υπάρχει φράση με αυτή τη μορφή. Στον Πολίτη και στο λήμμα “άλογο”, βρίσκουμε την παροιμία “άλογο πράσινο ζητά”…όπου σημειώνει ο ίδιος ο Πολίτης ότι η παροιμία λέγεται “επί αδυνάτων”. Στο ίδιο λήμμα δίνει ο Πολίτης και μιαν άλλη παροιμία συγγενική, “είδες πράσινο άλογο;” η οποία χρησιμοποιείται ελλειπτικά, δηλαδή, “όσο δεν υπάρχει πράσινο άλογο άλλο τόσο δεν υπάρχει αυτό που θα σου πω”.
Μας λέει και κάτι άλλο ο Πολίτης. Ότι το πράσινο άλογο, ως τύπος του αδυνάτου, απαντά και σε άλλες παροιμίες, όπως στο λήμμα Γιάννης και στο λήμμα Χιώτης. Την παροιμία στο λ. Γιάννης μπορούμε να τη βρούμε, γιατί ανήκει κι αυτή στο δημοσιευμένο τμήμα του έργου (Α έως Δ και η αρχή του Ε). Είναι: “Είδες πράσινο άλογο; Είδες Γιάννη φρόνιμο”. Πρόκειται για μια ακόμα από τις πολλές παροιμίες που κοροϊδεύουν τους Γιάννηδες, κορυφαία από τις οποίες είναι η γνωστή για τους “σαρανταπέντε”. Όσο υπάρχει πράσινο άλογο, άλλο τόσο υπάρχει γνωστικός Γιάννης, μας λέει η παροιμία. Την παροιμία του Πολίτη στο λήμμα Χιώτης δεν μπορούμε να τη βρούμε διότι το λήμμα Χιώτης ανήκει στο αδημοσίευτο τμήμα του έργου.
Για όποιον δεν ξέρει, η έκδοση των Παροιμιών του Πολίτη ξεκίνησε το 1900 περίπου, χάρη στο κληροδότημα Μαρασλή. Μέσα σε δύο περίπου χρόνια τυπώθηκαν τέσσερις τόμοι αυτού του μνημειώδους έργου, που έτσι έφτασε μέχρι τις αρχές του γράμματος Ε. Στη συνέχεια, για αιτία που δεν γνωρίζουμε, η έκδοση σταμάτησε. Και από τότε μένει ανέκδοτο όλο το υπόλοιπο έργο. Χοντρικά υπολογίζοντας, πρέπει να είναι ανέκδοτα τα 4/5 του έργου, ίσως λίγο λιγότερο, δηλαδή γύρω στο 20% με 25% του συνολικού του έργου. Έτσι αυτό το μνημειώδες εθνικό έργο παραμένει ανολοκλήρωτο, εδώ και 105 χρόνια, τη στιγμή που αντιπροσωπεύει μια δαπάνη που είναι μικρό κλάσμα των όσων έβγαλε με μια μονοκοντυλιά ο τελευταίος αεριτζής από τα δομημένα ομόλογα ή ο τελευταίος ημέτερος από μια χαριστική ανάθεση.
Ο Νικόλαος Πολίτης πέθανε το 1921. Τα χαρτιά του όμως υπάρχουν· κατά καιρούς κάποιοι μελετητές έχουν χρησιμοποιήσει το ανέκδοτο τμήμα της εργασίας για να τεκμηριώσουν τις δικές τους παροιμιολογικές συλλογές. Το 1995 ο καθηγητής Μιχάλης Μερακλής είχε πει ότι το ανέκδοτο τμήμα των Παροιμιών του Πολίτη υπήρχε στη Λαογραφική Εταιρεία, στο κτίριο της οδού Διδότου. Υποθέτουμε πως θα είναι ακόμα εκεί…
Την παροιμία με το Χιώτη και τα πράσινα άλογα όμως την ξέρουμε, αν και δυστυχώς δεν ξέρουμε ποια σχόλια έκανε ο Πολίτης. Την ξέρουμε, παρόλο που δεν (φαίνεται να) χρησιμοποιείται σήμερα, επειδή έχει αποθησαυριστεί σε δεκάδες έργα του 19ου αιώνα και παλιότερα, όχι παροιμιολογικά μάλιστα, αλλά γεωγραφικά-ταξιδιωτικά.
Για παράδειγμα, στο ταξιδιωτικό έργο “Travels in Various Countries of Europe, Asia and Africa” , του Edward Daniel Clarkε, το οποίο εκδόθηκε πριν από την καταστροφή της Χίου, βρίσκουμε την εξής αναφορά:
Από προφορική πληροφορία, την παροιμία για τους Χιώτες και τα πράσινα άλογα την χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα οι γείτονές τους, οι Μυτιληνιοί.
Ακόμα, ξέρουμε, ότι ο Παναγιωτάκης Νικούσιος, ο πολυμαθέστατος και ευφυέστατος αυτός Χιώτης, ο πρώτος Ρωμιός που έγινε μέγας δραγουμάνος της Υψηλής Πύλης και εγκαινίασε την παράδοση, ήταν γνωστός με το παρατσούκλι “πράσινο άλογο”, ακριβώς λόγω της παραπάνω παροιμίας.
Για παράδειγμα, στον “Βίο του καρδιναλίου Μετσοφάντι” (έργο του 1850), υπάρχει αφιέρωμα στους μεγάλους γλωσσομαθείς των εποχών και μέσα σ’ αυτούς γίνεται λόγος και για τον Νικούσιο. Εκεί υπάρχει και η εξής υποσημείωση: “Ο Παναγιώτης καταγόταν από τη Χίο και αργότερα στη ζωή του έγινε γνωστός με το παρατσούκλι ‘το πράσινο άλογο’, που είναι υπαινιγμός σε μια τοπική παροιμία, ότι ‘είναι ευκολότερο να βρεις πράσινο άλογο παρά φρόνιμο Χιώτη’. Το παρατσούκλι αυτό ήταν ο μεγαλύτερος έπαινος που μπορούσε να γίνει στη σωφροσύνη και στην ικανότητα του Παναγιώτη· είναι όμως και μια παράδοξη επιβεβαίωση της κακής φήμης που είχαν από τα πολύ παλιά χρόνια οι νησιώτες του Αιγαίου».
Αυτά έγιναν γύρω στα 1650, οπότε η παροιμία ασφαλώς υπήρχε τότε και ασφαλώς όχι με τη μορφή που έχει σήμερα, ούτε με την ίδια σημασία. Τότε ήταν το “ανέφικτο”, σήμερα είναι το “παράλογο”.
Πότε πρωτοεμφανίζεται τελικά η παροιμία με τη σημερινή της μορφή;
Αφού δεν την έχει ο Πολίτης και δεν έχει βρεθεί και σε άλλη συλλογή παροιμιών, η παροιμία θα είναι “παιδί του εικοστού αιώνα”, αλλά η “εντιμότητα” του συγγραφέα του επιβάλλει να μας πει πως την έχει αποδελτιώσει στο θεατρικό έργο “Ο γενικός γραμματεύς”, του Η. Καπετανάκη, το οποίο ανέβηκε το 1893:
— Βρε τι χαρακτήρα και πράσιν’ άλογα μου τσαμπουνίζεις; Έχει η πολιτική χαρακτήρα;
Θεατρικόν έργον “Ο γενικός γραμματεύς”, 1893, Η. Καπετανάκη.
Πάντως, το γεγονός ότι δεν περιλαμβάνει ο Πολίτης τη φράση στη συλλογή του, αλλά ούτε και κανείς άλλος παροιμιολόγος της εποχής, σημαίνει αν μη τι άλλο ότι η φράση ήταν νέα τότε που τη χρησιμοποίησε ο Καπετανάκης στο θεατρικό του έργο. Στο σημείο αυτό, ο Σαραντάκος, σημειώνει μία επιφύλαξη: “Επειδή δεν έχω δει το ανέκδοτο τμήμα του έργου του Ν. Πολίτη, δεν μπορώ να αποκλείσω 100% να την καταγράφει ο Πολίτης τη φράση στο λήμμα -πράσινος. Αλλά επειδή ο Πολίτης πρόσεχε πολύ να κάνει παραπομπές μεταξύ λημμάτων, το θεωρώ πολύ απίθανο να είχε καταγράψει τη μορφή “και πράσιν” άλογα’ στο λήμμα -πράσινος και να μην κάνει μνεία στο λήμμα άλογο”.
Κλείνοντας λοιπόν αυτή την ενότητα, πιστεύει ότι και μόνον η ύπαρξη της παροιμίας “Πράσινο άλογο και φρόνιμο Χιώτη”, τουλάχιστον από το 1650, καταρρίπτει την ευφάνταστη κατασκευή για το “πράσσειν άλογα”. Όπως θα δούμε και πιο κάτω, το πράσινο χρώμα χρησιμοποιείται συχνότατα ως έκφραση του αδύνατου, του τερατώδους, του εξωπραγματικού, σε πολλές γλώσσες.
γ) Παρόμοιες εκφράσεις με “πράσινα άλογα” υπάρχουν και σε άλλες γλώσσες. –Και οι άλλες γλώσσες;(αναρωτιέται ξανά ο συγγραφέας): Ο Πολίτης μας δίνει μερικές ακόμα πολύτιμες πληροφορίες. Η πρώτη είναι ότι παρόμοια παροιμία απαντά και σε άλλες γλώσσες και δίνει μια ρουμάνικη-μολδαβική ανάλογη: “A umbla dupa cai verdji” = “Γυρίζει για πράσινα άλογα”. Καταλαβαίνουμε εδώ ότι η ύπαρξη ανάλογης παροιμίας σε άλλη γλώσσα αποτελεί ισχυρό πλήγμα για την θεωρία του “πράσσειν άλογα”. Όμως, στα ρουμάνικα υπάρχουν πολλές εκφράσεις με πράσινα άλογα και όχι μόνο αυτή που μνημονεύει ο Πολίτης, η οποία στη σημερινή της μορφή είναι “A umbla după cai verzi “για όποιον επιδιώκει αδύνατα. Ίσως συχνότερη είναι η συναφής παροιμία “a vedea cai verzi pe pereţi”, που θα πει κατά λέξη “βλέπω πράσινα άλογα πάνω σε τοίχους“, που σημαίνει “φαντάζομαι αδύνατα πράγματα”. Η παροιμία είναι πολύ διαδεδομένη στα ρουμάνικα και χρησιμοποιείται με πολλές έννοιες του αδύνατου· Υπάρχει στα ρουμάνικα και μια άλλη παροιμία, εξαιρετικά όμοια με την δική μας για τους Χιώτες. Είναι η “cal verde sârb deştept”, που σημαίνει “πράσινο άλογο, ξύπνιος Σέρβος” – όσο υπάρχει το ένα, άλλο τόσο υπάρχει και το άλλο, εννοεί η παροιμία.
δ) Το πράσινο χρώμα σε ζώα είναι ενδεικτικό του ανύπαρκτου για πολλούς λαούς. –Πράσινο. “Το χρώμα του αδύνατου”: Γενικότερα, το πράσινο είναι συχνά το χρώμα του αδύνατου, του απραγματοποίητου, και όχι μόνο για τα άλογα. Για παράδειγμα, οι Ισπανοί όταν θέλουν να πουν πως ένα συμβάν είναι πολύ παράξενο λένε “mas raro que un perro verde”, δηλαδή “πιο παράξενο κι από πράσινο σκύλο”. Οι Ιταλοί λένε, ενίοτε σαν απειλή, “far vedere i sorci verdi”, που πάει να πει “κάνω κάποιον να δει πράσινα ποντίκια”, εννοώντας ότι θα προκαλέσουν σε κάποιον κατάπληξη, θα τον κάνουν να του έρθει ο ουρανός σφοντύλι, όπως θα λέγαμε εμείς.
Επομένως, αφού το “πράσινος” είναι δηλωτικό του “ανύπαρκτου”, δεν προκαλεί καμιά έκπληξη η έκφραση “πράσινα άλογα”. Μάλιστα, υπάρχει κι άλλη μια συγγενική έκφραση στα ελληνικά, “τον έστειλε για πράσινο χαβιάρι” ή “τον πούλησε για πράσινο χαβιάρι”, με τη σημασία “τον ξεγέλασε, τον εξαπάτησε”. Λίγο ξεχασμένη η παροιμία για το πράσινο χαβιάρι σήμερα, πάντως παλιότερα ακουγόταν· υπάρχει, λόγου χάρη, στους στίχους των ρεμπέτικων “Ερηνάκι” και “Το ’φαγες το παιδί”. Οι κουμπάροι στην Κύπρο τη χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα, ακόμα και μέσα στη Βουλή: “Πρώτα απ’ όλα θα ήθελα να ασχοληθώ με τον τρόπο που οι ξένοι μας βλέπουν, που οι ξένοι μας κρίνουν και που πολλές φορές μας παίρνουν για πράσινο χαβιάρι”.
Ο Σαραντάκος, κλείνοντας, μέσα από την πολύπλευρη αναζήτησή του ως προς την εξήγηση της φράσης “πράσινα άλογα”/ “πράσσειν άλογα”, αναφέρει χαρακτηριστικά έναν τελευταίο λογισμό του ως “θεωρία” επί του θέματος, αρκετά “απρόβλεπτη” θα λέγαμε, δίνοντας ίσως σε κάποιους “τροφή για σκέψη”…σε μία τόσο συχνή και καθημερινή φράση! Μας λέει λοιπόν πως :
“Είναι άχαρο να διαλύεις μύθους, κι αφού αντέκρουσα, πιστεύω, τη θεωρία για την αρχαία προέλευση της έκφρασης και το ανύπαρκτο «πράσσειν άλογα», ας παραθέσω, όχι σαν βεβαιότητα, ούτε καν σαν εικασία, αλλά απλώς σαν ένα στοιχείο για σκέψη, το εξής: Ποιο είναι το πιο γνωστό πράσινο άλογο της παγκόσμιας γραμματείας; Σωστά μαντέψατε τι εννοώ…! Τον ‘χλωρό ίππο’ της Αποκάλυψης του Ιωάννη! ”
(Κεφάλαιον ΣΤ΄8. καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ ἵππος χλωρός, καὶ ὁ καθήμενος ἐπάνω αὐτοῦ, ὄνομα αὐτῷ ὁ θάνατος, καὶ ὁ ᾅδης ἠκολούθει μετ’ αὐτοῦ· καὶ ἐδόθη αὐτῷ ἐξουσία ἐπὶ τὸ τέταρτον τῆς γῆς, ἀποκτεῖναι ἐν ρομφαίᾳ καὶ ἐν λιμῷ καὶ ἐν θανάτῳ καὶ ὑπὸ τῶν θηρίων τῆς γῆς.)
“Οι τέσσερις καβαλάρηδες της Αποκάλυψης”, Βίκτορ Βασνέτσωφ.
(όπου διακρίνεται ο “χλωρός ίππος” που το καβαλάει ο “Θάνατος”)
Συνεχίζει, λέγοντας: “Εδώ θα μου πείτε, και με το δίκιο σας, ότι το ‘χλωρός’ στην αρχαιότητα σήμαινε πολλά πράγματα: πράσινος, κίτρινος, ωχρός, ανοιχτόχρωμος. Συμφωνώ. Και ξέρω ότι οι ερμηνευτές της Αποκάλυψης δεν δέχονται ότι χλωρός σημαίνει πράσινος, αλλά ανοιχτόχρωμος, ωχρός. Η αγγλική μετάφραση στο σημείο αυτό, λόγου χάρη, έχει ‘a pale horse’. Πράγματι, έτσι είναι. Ωστόσο, η Αποκάλυψη είναι κείμενο παραληρηματικό που μιλάει για πράγματα ανύπαρκτα. Αν ο συγγραφέας του κειμένου είχε να περιγράψει ένα άλογο υπαρκτό, που το έβλεπε μπροστά του, τότε λογικό θα ήταν να πούμε ότι χλωρός σημαίνει ανοιχτόχρωμος.”
Μεταξοτυπία, “Ίππος χλωρός” , Πάρις Πρέκας.
“Αλλά ένα άλογο ανύπαρκτο, άλλου κόσμου, που το καβαλάει ο Θάνατος, γιατί να έχει χρώμα φυσιολογικό; Γιατί να μην είναι πράσινο;”
“Προσοχή! Δεν λέω ότι η σημερινή μας έκφραση ‘πράσινα άλογα’
έχει την αφετηρία της στην Αποκάλυψη του Ιωάννη! Αν είχε εκεί την αφετηρία της, θα περιμέναμε να υπάρχει και σε άλλες γλώσσες, όχι μόνο στα ελληνικά και τα ρουμάνικα. Λέω όμως ότι η συσχέτιση του πράσινου χρώματος με το αλλόκοτο και το ανύπαρκτο ίσως να ξεκινάει από τόσο παλιά..!”
Αυτή λοιπόν είναι η πολυδιάστατη ανάλυση -“εξήγηση” του Ν. Σαραντάκου, μέσω της προσωπικής του ηλεκτρονικής βιβλιοθήκης.
“Όσο ψάχνεις, βρίσκεις”, λέει μία άλλη πολύ συχνή φράση, οπότε, σας παραθέτουμε και τις δύο “εκδοχές” για την εξήγηση της φράσης “…και πράσινα άλογα” και βάσει της κρίσεώς σας κρατήστε αυτή που θεωρείτε ορθότερη.
Έχουμε βέβαια και μία άλλη εκδοχή, όχι επεξηγηματική. Την εκδοχή της… “επικαιρότητας”!
“Υποσχέσεις πολιτικών…και πράσινα άλογα”!
Ίσως να είναι και η πιο αντιπροσωπευτική τελικά…!
