Η αφαντασία είναι η αδυναμία οπτικοποίησης. Γνωστή και ως σκέψη χωρίς εικόνες. Ας το δούμε με ένα παράδειγμα.
Σκεφτείτε ένα άλογο.
Για τους περισσότερους από εμάς ανοίγει το μάτι του μυαλού. Και εμφανίζεται μια ολοζώντανη εικόνα ενός αλόγου. Κάποιοι μπορούν να φανταστούν ένα άλογο με εξαιρετική σαφήνεια. Ωστόσο, για άλλους η δημιουργία μιας αμυδρής, ασαφούς ή ελλιπούς εικόνας απαιτεί χρόνο και προσπάθεια.
Οι άνθρωποι με α-φαντασία δεν μπορούν να δημιουργήσουν μια νοητική εικόνα. Ούτε από οικεία αντικείμενα, ούτε από ανθρώπους και μέρη. Δεν μπορούν επίσης να παραγάγουν εικόνες για σκέψεις ή να οραματιστούν εικόνες για το μέλλον. Απουσιάζει εντελώς το «σύστημα οπτικοποίησης».
Φαντασία ήταν η λέξη που χρησιμοποίησε ο Αριστοτέλης για να περιγράψει μια ξεχωριστή ικανότητα μεταξύ αντίληψης και σκέψης. Η φαντασία συχνά εξηγείται στο πλαίσιο του οραματισμού και του ονείρου. Το γεγονός ότι ορισμένοι άνθρωποι δεν μπορούν να οραματιστούν αμφισβητεί την αρχαία γνώση ότι «οι σκέψεις απαιτούν εικόνες». Αμφισβητεί επίσης τη διαδεδομένη πεποίθηση ότι όλοι οραματίζονται. Μια πεποίθηση που καλλιέργησαν τα μέσα ενημέρωσης και η εκπαίδευση.
Η ιστορία της αφαντασίας
Το 1880 ο Βρετανός ψυχολόγος Φράνσις Γκάλτον (Francis Galton), γνωστός για τις πρωτοποριακές του μελέτες εντόπισε για πρώτη φορά τους ανθρώπους με αφαντασία. Ζήτησε από την ομάδα συμμετεχόντων να φανταστούν το τραπέζι με το πρωϊνό τους γεύμα (Breakfast Study). Και να αξιολογήσουν τον φωτισμό, την ευκρίνεια και τον χρωματισμό του τραπεζιού και των αντικειμένων πάνω σ’ αυτό.
Οι περισσότεροι συμμετέχοντες ανέφεραν κάποια ικανότητα να οραματίζονται με τα μάτια του μυαλού τους. Ωστόσο οι εμπειρίες διέφεραν σε μεγάλο βαθμό. Κάποιοι μπορούσαν να παραγάγουν πολύ έντονες εικόνες, είχαν δηλαδή υπερφαντασία, και κάποιοι λιγότερο έντονες εικόνες ή καθόλου.
Το φαινόμενο αυτό παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητο έως το 1973, όταν ο Βρετανός επιστήμονας Ντέιβιντ Μάρκς (David Marks) ανέπτυξε το ερωτηματολόγιο για τη ζωντάνια της οπτικής φαντασίας (VVIQ), κατά τη διάρκεια της έρευνάς του για την ανθρώπινη συνείδηση.
Η νευροεπιστήμη είχε προχωρήσει αρκετά όταν ο Άνταμ Ζέμαν (Adam Zeman), καθηγητής νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο του ‘Εξετερ, δέχεται έναν ασθενή που δεν μπορεί να φανταστεί (να δει εικόνες στο μυαλό του) καθόλου. Ο ασθενής σταμάτησε να έχει εικόνες στο μυαλό του μετά από χειρουργική επέμβαση.
Το περιοδικό Discover κάνει αναφορά στα ευρήματα της έκθεσης του Ζέμαν, με αποτέλεσμα να εμφανισθούν 21 άνθρωποι που δήλωσαν ότι κι εκείνοι δεν μπορούν να δημιουργήσουν εικόνες στο μυαλό τους.
Ο Ζέμαν επινόησε τότε τον όρο αφαντασία για να περιγράψει το φαινόμενο της τυφλής φαντασίας. Ή αυτό που το Δίκτυο Αφαντασίας αποκαλεί «σκέψη χωρίς εικόνες». Υπήρχαν πλέον ισχυρές ενδείξεις ότι η αφαντασία έχει να κάνει με συνδέσεις στον εγκέφαλο.
Δεν είναι μόνο το οπτικό μας σύστημα που επηρεάζεται. Η αφαντασία μπορεί να επεκταθεί και σε άλλες αισθήσεις, όπως η αδυναμία φαντασίας του ήχου, της γεύσης, της όσφρησης, της κίνησης ή της αφής.
«Ακούτε» το άλογο να καλπάζει; Μπορείτε να φανταστείτε πώς θα αισθανόσασταν να ιππεύετε στο ηλιοβασίλεμα πάνω σε άλογο; Αυτό ονομάζεται ακουστική και κινητική φαντασία.
Όπως και η οπτική φαντασία, η ικανότητά μας να φανταζόμαστε διαφέρει από άτομο σε άτομο. Η φαντασία είναι ένα φάσμα από την αφαντασία έως την υπερφαντασία και όλα τα ενδιάμεσα. Αυτό το φάσμα υπάρχει σε όλες τις νοητικές μας αισθήσεις.
Η απουσία φαντασίας σε όλες τις αισθήσεις ονομάζεται ολική ή πολυαισθητηριακή αφαντασία.
Όταν το μυαλό είναι «τυφλό»
Η αφαντασία θεωρείται σπάνια, καθώς εκτιμάται ότι επηρεάζει το 1% έως 4% του πληθυσμού. Αυτή η ικανότητα οπτικοποίησης γεγονότων και εικόνων παίζει συχνά σημαντικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων.
Οι άνθρωποι με «τυφλό» νου πρέπει να βασίζονται σε άλλους τρόπους για να κατανοήσουν τον κόσμο. Μπορεί να επηρεαστεί η ικανότητά τους να ανακαλούν αναμνήσεις, να φαντάζονται μελλοντικά σενάρια ακόμη και ο τρόπος που ονειρεύονται είναι διαφορετικός. Ωστόσο, υπερέχουν σε τομείς όπως η επιστήμη, τα μαθηματικά και η μηχανική.
Αυτή η φυσική (και ενδιαφέρουσα) παραλλαγή στον εγκέφαλο μπορεί να έχει αντίκτυπο σε όλα, από την εκπαίδευση και τις επαγγελματικές επιλογές, μέχρι την ευαισθησία στο μετατραυματικό στρες.
Σημάδια αφαντασίας
Πιστεύετε ότι μπορεί να έχετε αφαντασία; Σκεφτείτε τις ακόλουθες ερωτήσεις:
Σκεφτείτε έναν φίλο ή ένα μέλος της οικογένειας. Προσπαθήστε να φέρετε στο μυαλό σας μια εικόνα του προσώπου τους.
- Πόσο καθαρά μπορείτε να δείτε τα χαρακτηριστικά τους, το πρόσωπο, τα μαλλιά και το σχήμα τους;
- Πόσο καθαρά μπορείτε να φανταστείτε τις χαρακτηριστικές κινήσεις και χειρονομίες τους;
- Πόσο έντονα μπορείτε να φανταστείτε τα ρούχα αυτού του ατόμου;
Εάν δυσκολεύεστε με τις απαντήσεις σας σε αυτές τις ερωτήσεις, μπορεί να έχετε κάποιο βαθμό αφαντασίας.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το φαινόμενο αυτό είναι μια φυσιολογική παραλλαγή της ανθρώπινης εμπειρίας και όχι μια κατάσταση που απαιτεί θεραπεία. Ωστόσο, η νοητική απεικόνιση παίζει ρόλο στη μάθηση, αφού το να μην είστε σε θέση να απεικονίσετε σκηνές στο μυαλό σας μπορεί να σάς δυσκολέψει στη διαδικασία.
