Μια συζήτηση με τον Ιαν Τάτερσαλ, παλαιοανθρωπολόγο και επίτιμο επιμελητή του Αμερικανικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Νέας Υόρκης, ο οποίος μελέτησε τον εγκέφαλο από την παλαιολιθική περίδιο μέχρι σήμερα.
Αν κάτι ξεχωρίζει το είδος μας από άλλα του ζωικού βασιλείου, αυτό είναι ο εγκέφαλός μας. Αυτό βέβαια δεν είναι καινούργιο, αλλά κάτι που οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουμε από τα σχολικά μας κιόλας χρόνια.
Αυτό που ξέρουμε είναι ότι στον εγκέφαλο το μέγεθος μετράει. Αν θελήσουμε να ανοίξουμε την εικόνα, πράγματι, τα τελευταία μερικά εκατομμύρια χρόνια ο εγκέφαλος των ειδών που ανήκουν στην υποοικογένεια του ανθρώπου έχει κατά μέσο όρο τριπλασιαστεί σε όγκο. Αυτή η αύξηση μεγέθους έγινε βέβαια ακανόνιστα μέσα στον χρόνο και ανεξάρτητα σε κάθε γενεαλογικό δέντρο μέσα στο γένος Homo. Αυτή η μη ομαλή αύξηση οδηγεί σε απόρριψη της ιδέας πως η αλλαγή μεγέθους είναι αποτέλεσμα κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και οι λόγοι θα πρέπει να αναζητηθούν περισσότερο στις γενικές αλλαγές: χρονικές, γεωγραφικές, κλιματικές.
Εδώ και εκατομμύρια χρόνια, πάντως, η ευφυΐα είναι κάτι που σε γενικές γραμμές έχει συνδεθεί με τη μάζα του εγκεφάλου, μια και αυτή φαίνεται να σχετίζεται με την πολυπλοκότητα στη συμπεριφορά και με υποείδη που στην πορεία του χρόνου αποδείχθηκαν πιο σύνθετα από άλλα.
Στην εποχή των παγετώνων, ο εγκέφαλος σε αυτά τα είδη είχε πιάσει το «πικ» του: τότε, ο εγκέφαλος του Homo Sapiens αλλά και του συγγενούς Homo Neanderthalensis είχε όγκο περίπου 1.500 ml. Σήμερα, όμως, ο ανθρώπινος εγκέφαλος ζυγίζει κατά μέσο όρο 1.300 ml, δηλαδή, παρατηρείται μία μείωση όγκου της τάξεως του 13%. Αυτό έδειξε πρόσφατη μελέτη του Ιαν Τάτερσαλ, παλαιοανθρωπολόγου και επίτιμου επιμελητή του Αμερικανικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Νέας Υόρκης, ο οποίος μελέτησε τους εγκεφάλους των ανθρωπίνων από την αρχαιότητα μέχρι τον σημερινό άνθρωπο.
Γνωστικός αλγόριθμος, μικρότερος εγκέφαλος
Το ότι ο σημερινός άνθρωπος έχει κατά 13% μικρότερο εγκέφαλο από τον Homo Sapiens της εποχής των παγετώνων γεννά φυσικά πολλές απορίες. Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να διευκρινιστεί πως παρά τη μείωση του όγκου του μέσα στον χρόνο, ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι μικρός, μια και εξακολουθεί να είναι αισθητά μεγαλύτερος από αυτόν άλλων ζώων παρόμοιου μεγέθους.
Οπως σημειώνει ο Ιαν Τάτερσαλ, αυτή η συρρίκνωση «σχετίζεται με τη υιοθέτηση ενός νέου, συμβολικού γνωστικού αλγορίθμου του Homo Sapiens». Οι άνθρωποι κατανοούμε τον κόσμο μέσα από ένα λεξιλόγιο που παράγει διακριτά νοητά σύμβολα. Αυτό μας επιτρέπει όχι μόνο να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο όπως είναι, αλλά να μπορούμε να φανταστούμε και πώς αλλιώς μπορεί να είναι αυτός. Ζούμε δηλαδή σε κόσμους που ανοικοδομούμε νοητά, σε αντίθεση με άλλα ζώα που αντιλαμβάνονται μόνο το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ανήκουν. Η μελέτη δείχνει πως όσο ο άνθρωπος ανέπτυσσε αυτόν τον αλγόριθμο, τόσο ο ενδοκρανιακός όγκος μειωνόταν.
«Αυτή η μεταβολή πιθανόν να πυροδοτήθηκε από την αυτόματη επινόηση της γλώσσας, που δείχνει να έδωσε έμφαση στις συνδέσεις μέσα στον εγκέφαλο και όχι τόσο στο συνολικό του μέγεθος», αναλύει ο παλαιοανθρωπολόγος. «Και εφόσον ο εγκέφαλος είναι ένα όργανο υψηλού μεταβολισμού –καταλαμβάνει μόνο ένα μικρό ποσοστό του συνολικού μας βάρους και, συγχρόνως, χρησιμοποιεί το 25% του “προϋπολογισμού” μας σε ενέργεια–, η τάση θα ήταν να χάσει οποιοδήποτε πλεόνασμα σε όγκο», καταλήγει.
Πολλοί μπορεί αυτόματα να συνδέουν τη συρρίκνωση του ανθρώπινου εγκεφάλου με περιορισμένη ευφυΐα, αλλά αυτό σε καμία περίπτωση δεν ισχύει. «Κάποιοι σπουδαίοι διανοητές είχαν ιδιαίτερα μικρούς εγκεφάλους και φυσικά, το μέγεθος του εγκεφάλου είναι σε συνάρτηση με το σωματικό μέγεθος, που διαφέρει από άτομο σε άτομο», τονίζει ο Ιαν Τάτερσαλ. Βέβαια, αυτό δεν πρέπει να συγχέεται με τη διαφορά μεγέθους ανάμεσα σε διαφορετικά είδη, που είναι μια άλλη ιστορία. Επιπλέον, για όσους έχουν γεωγραφικές απορίες, ο εγκέφαλος των 1.300 ml συναντάνται σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, καθώς, όπως εξηγεί ο ερευνητής, δεν υπάρχουν στοιχεία σημαντικών διαφορών από ήπειρο σε ήπειρο.
Αφού, λοιπόν, ο εγκέφαλός μας είναι μικρότερος από των προκατόχων μας, άραγε, συνεχίζει να μικραίνει; «Δεν υπάρχει ένδειξη ότι συνεχίζει να συρρικνώνεται. Η δική μου εκτίμηση είναι ότι αυτή η αλλαγή μεγέθους άρχισε πριν από περίπου 100.000 χρόνια, όταν δηλαδή ο προγονικός γνωστικός αλγόριθμος έδωσε τη θέση του στον συμβολικό γνωστικό που προαναφέραμε», λέει ο Ι. Τάτερσαλ. Και ίσως ο υπερπληθυσμός να είναι αυτός που θα «σώσει» το μυαλό μας από περαιτέρω αλλαγές: «Αυτή τη στιγμή ο ανθρώπινος πληθυσμός είναι τόσο μεγάλος, που η απόλυτη αδράνεια θα πολεμήσει εναντίον της ενσωμάτωσης αξιόλογων αλλαγών. Αν τα δημογραφικά στοιχεία δεν αλλάξουν, μάλλον δεν θα μετατοπιστούμε βιολογικά», εξηγεί.
Ο συμβολικός τρόπος σκέψης που αναπτύξαμε ως είδος είναι σχεδόν σίγουρα και ο λόγος που αυτή τη στιγμή είμαστε οι μοναδικοί ανθρωπίνοι στον κόσμο. «Ακόμα όμως και αν οι πιθανότητες για μελλοντικές βιολογικές αλλαγές είναι μικρές, βρισκόμαστε σε ένα πολύ πρώιμο στάδιο στην εξερεύνηση νέων δυνατοτήτων του συμβολικού γνωστικού μοντέλου», συμπληρώνει ο Ιαν Τάτερσαλ, λέγοντας πως αυτό είναι και το μεγάλο στοίχημα στην επιστήμη του τα χρόνια που θα ακολουθήσουν.
