Δύο χειρουργοί αποκαλύπτουν τη μουσική που επιλέγουν κατά τη διάρκεια του χειρουργείου και δύο γιατροί μιλούν για τη θεραπευτική επίδρασή της
Στρατής Παττακός
καρδιοχειρουργός
«Συχνά ακούω το “Χαμόγελο της Τζοκόντας”»
Η μουσική στο χειρουργείο δεν είναι προς τέρψη αλλά για τη δημιουργία ενός ήρεμου μπακγκράουντ απαραίτητου για να γίνει ένα χειρουργείο. Δεν μιλάει κανείς και δεν υπερβαίνει κανενός η φωνή τους ήχους που ακούγονται από τα ηχεία. Η μουσική που επιλέγουμε είναι όσο το δυνατόν χαμηλότερη σε ένταση έτσι ώστε να υποχρεώνει όλους όσοι βρίσκονται στην αίθουσα να μιλούν χαμηλόφωνα, σχεδόν ψιθυριστά. Ετσι δεν υπάρχει κανένας θόρυβος. Επίσης δημιουργεί μια γαλήνη, μια ατμόσφαιρα που επιτρέπει να συγκεντρωθούµε στη λεπτομέρεια, έτσι ώστε να επιτύχουμε την τελειότητα. Συνήθως επιλέγω μουσική που δεν έχει στίχους.
Βάζω ή απαλή ελληνική μουσική ή κλασική μουσική. Πολύ συχνά ακούγονται στο χειρουργείο οι «Δεκαπέντε εσπερινοί» και «Το χαμόγελο της Τζοκόντας» του Μάνου Χατζιδάκι. Ξεκίνησα να χειρουργώ υπό τους ήχους του έργου του «Reflections». Επίσης ένα ωραίο έργο που άκουγα μια εποχή είναι το «Θεογεννήτωρ Μαρία» του Μάριου Τόκα με τον Μανώλη Μητσιά, το οποίο είναι σχεδόν ψαλμωδίες.
Η εγχείρηση καρδιάς έχει διάρκεια τέσσερις ώρες, εκ των οποίων η μία είναι προετοιμασία, δύο ώρες το κυρίως μέρος και μία ώρα το τελικό στάδιο. Το κυρίως δίωρο – που μπορεί να γίνει και τρίωρο – είναι πολύ έντονο. Δηλαδή στο σημείο που είναι σταματημένη η καρδιά είναι απαραίτητο να υπάρχουν οι απόλυτες συνθήκες συγκέντρωσης. Ετσι η μουσική μπορεί να επιβάλλει ηρεμία και γαλήνη. Σε αντίθετη περίπτωση θα ακούγονταν συζητήσεις γιατί ο καθένας θέλει να πει κάτι. Οι συνάδελφοί μου στην αρχή ή στο τέλος της εγχείρησης μπορούν να βάλουν έναν ραδιοσταθμό ο οποίος θα έχει απαλή ελληνική μουσική αλλά πάντα πολύ χαμηλά. Η μουσική στο χειρουργείο δεν είναι για να μας δώσει ευεξία αλλά για να μας χαλαρώνει. Αυτό το αντέγραψα από τους Αμερικανούς με τους οποίους δούλεψα και είχαν πάντα την ώρα που χειρουργούσαν μια όμορφη απαλή κλασική μουσική.
«Γιατρέ, είδα όνειρο ότι ήμουν στον Παράδεισο και άκουγα ψαλμωδίες». Ηταν το πρώτο πράγμα που μου είπε ο ασθενής όταν άνοιξε τα μάτια του μετά τη νάρκωση. Του εξήγησα ότι δεν κοιμόταν τόσο βαθιά και ήμουν εγώ που έψελνα κατά τη διάρκεια του χειρουργείου. Το έκανα αρκετές φορές γιατί με βοηθούσε να συγκεντρωθώ, κάτι που είναι απαραίτητο κατά τη διάρκεια της διαδικασίας. Η μουσική, είτε ακούγεται από τα ηχεία είτε βγαίνει από εσένα, σε βοηθάει στις συνθήκες που επιδιώκεις για να κάνεις την επέμβαση.
Κατ’ αρχάς πρέπει να είσαι ο αρχηγός του χειρουργείου για να μπορείς να βάλεις τη μουσική που θέλεις. Συνήθως στις περισσότερες επεμβάσεις όπου ήμουν βοηθός έπαιζε κλασική μουσική. Σεβόμουν τις επιλογές των συναδέλφων μου που είχαν την ευθύνη του χειρουργείου. Τώρα που μπορώ να επιλέξω εγώ, βάζω εκείνα που μου αρέσουν. Ακούω βαριά λαϊκά: Σταμάτη Γονίδη, Βασίλη Καρρά, Πάολα. Μερικές φορές ακούω δημοτικά: Γιώτα Βέρρα. Ξέρω ότι δεν είμαι «αντιπροσωπευτικό» δείγμα, όμως με αυτούς τους ήχους μπορώ να μπω στον ρυθμό μου. Λαϊκά είναι τα ακούσματά μου, δεν είμαι Αυστριακός, Ελληνας είμαι. Μπορεί κάποιος να σκεφθεί ότι η μουσική αυτή είναι εντόνως φορτισμένη, αλλά σε σχέση με εκείνη του χειρουργείου είναι αστεία.
Η μελωδία άλλωστε κατά τη διάρκεια μιας επέμβασης δεν λειτουργεί ευεργετικά αλλά ενισχυτικά. Παλαιότερα επέλεγα να ακούω μουσική από το ραδιόφωνο. Συνήθως όμως το σήμα κάτω στις αίθουσες των χειρουργείων δεν είναι τόσο καλό, οπότε βάζω CD. Επιλέγω τον καλλιτέχνη που θα ακούσω ανάλογα με τη διάθεσή μου, αν είναι μέρα ή αν είναι νύχτα. Οσο έχει φως έξω μπορεί να βάλω και κλασική μουσική ή κάποιο αγγλόφωνο τραγούδι. Οσο προχωράει το βράδυ τα τραγούδια που ακούγονται στο χειρουργείο είναι τα ίδια με εκείνα που μπορούν να ακουστούν σε ένα μπουζουξίδικο. Κατά τη διάρκεια των χρόνων – και ανάλογα με την έκβαση μιας επέμβασης – κάποια τραγούδια τα θεωρώ τυχερά, κάποια άλλα όχι.
Εχω μάλιστα γράψει και κάποιους στίχους δικούς μου: «Ημουνα μάγκας χειρουργός, στα μέσα και στα έξω/ μαχαίρι ως το κόκαλο, τα φράγκα να μαζέψω/ και όμως μια νύχτα βροχερή, νύχτα καταραμένη/ έσπασε η αναστόμωση και ο άρρωστος πεθαίνει/ Επιπλοκές, καταστροφές/ για όλα φταίει η Μερσεντές».
Θανάσης Δρίτσας
καρδιολόγος, αναπληρωτής διευθυντής, Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο
Η μουσική ως φάρμακο
Στις ΗΠΑ η μουσικοθεραπεία ως επιστημονική προσέγγιση ξεκίνησε από τη δεκαετία του 1950, αλλά στην Ελλάδα το ζήτημα έφτασε με μεγάλη καθυστέρηση και ακόμη και σήμερα υπάρχουν δυσκολίες στη γενικευμένη εφαρμογή της σε κλινικό επίπεδο. Σήμερα έχουμε στα χέρια μας κλινικές μελέτες (randomized controlled trials) που αποδεικνύουν ότι η μουσική παρέμβαση, είτε ως ακρόαση προεπιλεγμένης μουσικής (music medicine) είτε ως βιωματική ζωντανή παρέμβαση (music therapy) μέσω ειδικά εκπαιδευμένων θεραπευτών, βοηθάει σημαντικά στην ανακούφιση του πόνου, του στρες, στη βελτίωση του ύπνου, στη μετεγχειρητική ανάρρωση, στον τοκετό και την περιγεννητική φροντίδα, στη βελτίωση της ποιότητας ζωής σε πολλές παθήσεις. Για παράδειγμα, σε μια καρδιολογική ΜΕΘ επιλεγμένη χαλαρή, ήρεμη ονειρική μουσική μπορεί να βοηθήσει σε ευεργετική μείωση των καρδιακών παλμών και της αρτηριακής πίεσης κατά τη διάρκεια της νοσηλείας. Για να είναι αποτελεσματική θεραπευτικά η μουσική θα πρέπει να αρέσει στον ίδιο τον ασθενή, ιδανικά η ακρόαση γίνεται μέσω ατομικών ακουστικών.
Η μουσική μπορεί να υποκαταστήσει αναισθητικά ή αναλγητικά φάρμακα και μπορεί επίσης να βελτιώσει τον ύπνο και να περιορίσει τη χρήση φαρμάκων για την αϋπνία. Οι περισσότερες μελέτες έχουν σήμερα εστιάσει στην ανακούφιση των συμπτωμάτων και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής, αλλά νομίζω ότι μελλοντικά θα έχουμε, σύντομα μάλιστα, μελέτες που θα εξετάζουν την επίδραση μακροχρόνιων μουσικών παρεμβάσεων στη θνητότητα και τη νοσηρότητα.
Με τη μεγάλη ανάπτυξη της νευροεπιστήμης και την εξέλιξη στις απεικονιστικές τεχνικές κατανοούμε σήμερα πώς ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται και πώς αντιδρά στη μουσική. Γνωρίζουμε π.χ. ότι υπάρχουν περιπτώσεις μετά από ένα αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο που ο ασθενής μπορεί να απολέσει την ικανότητα ομιλίας αλλά μπορεί ακόμη να τραγουδάει. Η γνώση αυτή έχει συνεισφέρει στο ότι η μουσική θεραπεία χρησιμοποιείται σήμερα με επιτυχία στη νευρολογική αποκατάσταση μετά από αγγειακά εγκεφαλικά ή και στη βελτίωση της κινητικότητας σε εκφυλιστικά νοσήματα, όπως για παράδειγμα η νόσος Πάρκινσον. Στη νόσο Πάρκινσον σημαντικό αποτέλεσμα ασκεί ο μουσικός ρυθμός ο οποίος και συντελεί στον συγχρονισμό της κίνησης. Επίσης οι γιατροί είναι σήμερα περισσότερο ανοιχτοί πλέον στις αλληλεπιδράσεις του ψυχισμού με το σώμα και αντιστρόφως, πιο σωστό είναι να λέμε αλληλεπιδράσεις Νους-Σώμα (mind body interventions).
Το βιβλίο του Θ. Δρίτσα «Η μουσική ως φάρμακο: η βιολογική προσέγγιση της μουσικής θεραπείας» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήση. Ο ίδιος είναι μέλος της Διεθνούς Επιστημονικής Εταιρείας Μουσικής στην Ιατρική (International Association of Music in Medicine – IAMM)
Χρήστος Ναούμ
δερματολόγος
«Δίνει ένα εσωτερικό μέτρο»
«Η ευχαρίστηση που μας δίνει η μουσική προέρχεται από το μέτρημα, ένα υποσυνείδητο μέτρημα. Η μουσική δεν είναι παρά υποσυνείδητη αριθμητική» έχει πει ο βρετανός νευρολόγος Oliver Sacks (1933-2015). Επομένως, ποιον ρόλο ανακτά η μουσική κατά τη διάρκεια μιας χειρουργικής επέμβασης; Είναι αλήθεια ότι μια επεμβατική πράξη στηρίζεται σε μια σειρά αλληλοεξαρτώμενων γεγονότων. Αυτή η σειρά έχει ως βάση τις πράξεις που προηγούνται ή έπονται μιας επέμβασης στο ανθρώπινο σώμα. Εχουμε, κι εδώ, μια αρίθμηση χειρισμών απαραίτητων και καθοριστικών, προκειμένου ο ασθενής να υποστεί τις βίαιες αλλά σωτήριες πράξεις στο σώμα του με τελικό αποτέλεσμα την ίαση. Η μουσική που συνοδεύει τις χειρουργικές πράξεις είναι μια εσωτερική αρίθμηση, είναι ένα μέτρο (κατά τους αρχαίους «μέτρον άριστον»), μια ηχητική κατάσταση που γίνεται άκρως υποστηρικτική και χαλαρωτική στους γιατρούς και το νοσηλευτικό προσωπικό. Συντονίζει και εναρμονίζει σκέψεις και δράσεις. Συχνά κατά τη διάρκεια της κλινικής εξέτασης αλλά και των εξειδικευμένων και δύσκολων επεμβατικών πράξεων προτιμάται απαλή μουσική. Ιδιαίτερα, κλασική και χορωδιακή. Χωρίς βέβαια να αποκλείονται ελαφρότερες μελωδικές συνθέσεις.
Συνθέσεις που χαμηλώνουν την ένταση από την αύξηση της αδρεναλίνης. Τη στιγμή που ο χειρουργός επεμβαίνει στο σώμα ενός συνανθρώπου του με αόρατες διαδικασίες επεμβαίνει και στην ψυχή του. Ολα προγραμματίζονται με σκοπό την ίασή του. Η προετοιμασία του χειρουργείου θυμίζει ηφαίστειο έτοιμο να εκραγεί. Στη συνέχεια, κατά την έκρηξη και εκροή της λάβας, δηλαδή τη στιγμή που οι χειρουργοί αφοσιωμένοι εστιάζουν τις κινήσεις τους στο κυρίως έργο τους, η μουσική δρα χαλαρωτικά. Οι ίδιοι οι χειρουργοί επιβεβαιώνουν τις δεξιότητες των άκρων τους με τον καλύτερο δυνατό, ευαίσθητο και λεπτεπίλεπτο τρόπο. Κινούν τα χέρια και τα δάχτυλά τους ως δημιουργοί καλλιτέχνες στους ιστούς του ναρκωμένου ασθενούς. Η μουσική υποβοηθάει τη σκέψη, εμπνέει τρόπους πρόσβασης σε δύσκολες ανατομικές περιοχές και εντείνει δύσκολες αποφάσεις, αναγκαίες για τη σωτηρία του ασθενούς. Ετυχε σε νοσοκομεία της αλλοδαπής, μερικές φορές κι εδώ στην πατρίδα μας, να ακούγεται χαμηλόφωνα μουσική στις αίθουσες αναμονής και στους διαδρόμους των νοσοκομείων. Είναι μια ευφυής σκέψη, εφόσον με αυτόν τον τρόπο ελαττώνεται η ένταση και το άγχος όσων περιμένουν επέμβαση ή άλλες ιατρικές πράξεις. Τα νοσοκομεία είναι τόποι του πόνου. Η μουσική είναι εκείνη που θα παίξει τον δικό της παρηγορητικό και καταλυτικό ρόλο. Μην ξεχνάμε ότι στα θεραπευτήρια της αρχαιότητας και στα Ασκληπιεία υπήρχαν αυλητές και αυλήτριες, ενταγμένοι στα θεραπευτικά προγράμματα για τους νοσούντες.
