Εφιαλτικό σενάριο: Η ανθρωπότητα βρίσκεται πιο κοντά από ποτέ σε έναν τρίτο Παγκόσμιο

Αυτό που ξεκίνησε ως εδαφική διαμάχη ανάμεσα σε δύο χώρες θα μπορούσε να μετατραπεί σε ένα γενικευμένο πόλεμο μεγάλων δυνάμεων. Η ανθρωπότητα βρίσκεται πιο κοντά από ποτέ σε έναν τρίτο Παγκόσμιο, τουλάχιστον έτσι ισχυρίζεται ο οργανισμός International Crisis Group.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση εκφράζει φόβους για διεθνοποίηση της σύγκρουσης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, η ανάμιξη Τουρκίας και της Ρωσίας πρέπει να θεωρείται δεδομένη, ενώ το Ιράν και οι ΗΠΑ δεν αργούν να εμπλακούν. Ο Καύκασος θα μπορούσε να είναι η απαρχή μίας διεθνούς στρατιωτικής διαμάχης.

Επί τέσσερις δεκαετίες Μπακού και Ερεβάν μάχονται για την αποσχισθείσα από το Αζερμπαϊτζάν περιοχή, που ελέγχεται από Αρμένιους αυτονομιστές με την περιφερειακή αυτή σύγκρουση να αποτελεί ένα ακόμη πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας.

Το «εκκρεμές του Καραμπάχ» -όταν η στρατιωτική κλιμάκωση γυρίζει σε διαπραγμάτευση- φαίνεται να έχει κολλήσει αυτή τη φορά. Σε αντίθεση με τον πόλεμο των τεσσάρων ημερών τον Απρίλιο του 2016, όταν το εκκρεμές επέστρεψε στο πεδίο της διπλωματίας στην πέμπτη ημέρα, αυτό δεν συνέβη αυτό το καλοκαίρι.

Εκεί που απέτυχε η διπλωματία

Υπήρξαν ασφαλώς προσπάθειες για την ελαχιστοποίηση του κινδύνου ένοπλης αναταραχής στα σύνορα, κυρίως από τη ρωσική διπλωματία. Η επαφή ενεργοποιήθηκε μέσω διαύλων τόσο του υπουργείου Εξωτερικών όσο και Άμυνας. Οι προσπάθειες της Ρωσίας είχαν την υποστήριξη της Δύσης, ενώ και οι δύο πλευρές της σύγκρουσης είδαν τη μεσολάβηση της Μόσχας ως μια ιδιαίτερα θετική πτυχή.

Ωστόσο οι διαπραγματεύσεις μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν δεν ξεκίνησαν εκ νέου, ακόμη και σε συμβολικό επίπεδο, και η δικαιολογία της πανδημίας δεν ήταν πολύ πειστική: δεν απέτρεψε άλλες ξένες συναντήσεις εκπροσώπων των δύο χωρών.

Υπάρχουν και άλλες αποχρώσεις σε αυτή τη δραστική κλιμάκωση επίσης, συμπεριλαμβανομένης και της αυξημένης τουρκικής εμπλοκής. Λίγο μετά τις συγκρούσεις στα σύνορα τον Ιούλιο, ο στρατός της Τουρκίας και του Αζερμπαϊτζάν διεξήγαν κοινές ασκήσεις. Οι εκπρόσωποι της Άγκυρας άρχισαν να μιλούν για την αναποτελεσματικότητα της διαδικασίας ειρήνης και ο Τούρκος πρόεδρος Erdogan μιλώντας στις αρχές του μήνα στην 75η γενική συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, περιέγραψε την Αρμενία ως το μεγαλύτερο εμπόδιο για τη μακροπρόθεσμη ειρήνη στο Νότιο Καύκασο. Αυτό δεν σημαίνει ότι η νέα κλιμάκωση προκλήθηκε από την Τουρκία, αλλά συνέβαλε αναμφισβήτητα στην πιο σκληρή στάση του Αζερμπαϊτζάν εν μέσω των συνομιλιών που έμειναν στάσιμες.

Άλλος ένας σημαντικός παράγοντας είναι οι αλλαγές στη διπλωματική σύνθεση του Μπακού. Ο Elmar Mammadyarov, ο εδώ και χρόνια υπουργός Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν, αποσύρθηκε κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων του Ιουλίου. Ο αντικαταστάτης του είναι ο πρώην υπουργός Παιδείας, Jeyhun Baymarov, ο οποίος δεν έχει πολλή διπλωματική εμπειρία. Στο μεταξύ, ο Hikmet Haijyev, σύμβουλος εξωτερικής πολιτικής στον πρόεδρο του Αζερμπαϊτζάν, Ilham Aliyev, τώρα έχει έναν διευρυμένο επιχειρησιακό ρόλο.

Αλλά το ζήτημα δεν είναι τόσο οι νέοι διορισμοί όσο η αποχώρηση του Mammadyarov. Τα τελευταία δύο χρόνια, ήταν ο αισιόδοξος σχετικά με το ποιες παραχωρήσεις η νέα αρμένικη κυβέρνηση θα μπορούσε να ετοιμαστεί για να κάνει υπό τον Nikol Pashinyan. Μετά από τη Βελούδινη Επανάσταση της Αρμενίας, η οποία έφερε τον Pashinyan στην εξουσία το 2018, το Μπακού είχε καλλιεργήσει ελπίδες ότι ο νέος πρωθυπουργός, ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ και ο οποίος αντιθέτως, είχε διεξάγει πόλεμο εναντίον της «φατρίας Καραμπάχ» της Αρμενίας (το αν αυτή η φατρία υφίσταται ή όχι είναι άλλο ερώτημα), θα μπορούσε να βρει ένα νέο άνοιγμα για την επίλυση της μακροχρόνιας σύγκρουσης.

Στην πραγματικότητα ωστόσο, η θέση του νέου πρωθυπουργού της Αρμενίας για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ είναι πιο σκληρή από ποτέ, όπως φαίνεται και από τα αιτήματα οι εκπρόσωποι της αποσχισθείσας δημοκρατίας Ναγκόρνο-Καραμπάχ να συμμετέχουν άμεσα στις διαπραγματεύσεις, για να μην αναφέρουμε τη δήλωσή του ότι «το Καραμπάχ είναι Αρμενία».

Αυτές οι ενέργειες δεν μπορούσαν να μην ενισχύσουν τη θέση των «γερακιών» στο Μπακού. Μετά από τις συγκρούσεις του Ιουλίου στα σύνορα, η εξωτερική πολιτική του Αζερμπαϊτζάν έγινε πιο σκληρή. Εξάλλου, το status quo δεν ταιριάζει καθόλου στο Αζερμπαϊτζάν, από τη στιγμή που κάνει τη χώρα να αισθάνεται ως η πλευρά που είναι η «χαμένη». Το Μπακού δεν έχει αποκλείσει ποτέ τη χρήση βίας για να προσπαθήσει να λύσει το πρόβλημα της εδαφικής του ακεραιότητας.

Η τρέχουσα κατάσταση είναι μια άμεση συνέπεια του παγώματος της διαδικασίας των διαπραγματεύσεων. Δεν υπήρξε ποτέ τόσο μικρό χρονικό διάστημα μεταξύ της αναθέρμανσης μιας σύγκρουσης στη διένεξη Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν. Ακόμη και ο πόλεμος των τεσσάρων ημερών του 2016 ήρθε μετά από μια νηνεμία τουλάχιστον 4 μηνών. Τώρα υπάρχουν δύο hotspots στη διαμάχη: ένα στα σύνορα, 300 χλμ από την γραμμή επαφής και άλλο ένα στο ίδιο το Ναγκόρνο-Καραμπαχ.

Υπάρχουν πολλά πιθανά αποτελέσματα της τρέχουσας κατάστασης. Το πιο πιθανό είναι μια μάχη για μικρά και όχι ιδιαίτερα σημαντικά τμήματα γης, επιτρέποντας τη συμβολική διακήρυξη της «νίκης» και μια πιο πειστική νίκη για PR στο εσωτερικό. Αυτή η στρατηγική ίσως μοιάζει αψεγάδιαστη στη θεωρία, αλλά στην πράξη, η αύξηση του πήχη σε μια σύγκρουση καθιστά πολύ δύσκολο το να σταματήσει όπως είχε προγραμματιστεί. Ο αντίπαλος μπορεί να έχει μια εντελώς διαφορετική εικόνα των πραγμάτων, και στη συνέχεια είναι αναπόφευκτος ένας νέος γύρος διαπραγμάτευσης.

Παρεμπιπτόντως, δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι η τρέχουσα κλιμάκωση είναι μέρος των προετοιμασιών για διαπραγματεύσεις και είναι απαραίτητη για να ενισχυθούν οι διπλωματικές θέσεις και να αυξηθεί η πίεση στον αντίπαλο προτού ξεκινήσουν εκ νέου οι συνομιλίες.

Όποιος και αν είναι ο λόγος πίσω από τις ένοπλες συγκρούσεις, ένα πράγμα είναι σαφές: η σημασία της στρατιωτικής ισχύος στην ειρηνευτική διαδικασία του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, αυξάνεται κάθε μέρα. Η απουσία συζητήσεων γίνεται κρίσιμη. Εάν το εκκρεμές του Καραμπάχ δεν επιδιορθωθεί πολύ σύντομα και δεν περάσει από τους στρατηγούς στους διπλωμάτες (επιτρέποντας ακόμη και μια πιθανή ανατροπή στην αντίθετη πλευρά μετά), μπορεί να γίνει ανεπανόρθωτο. Και τότε οι προοπτικές να ξεσπάσει ένας ακόμη περιφερειακός πόλεμος, θα σταματήσει να είναι ένα απλό σενάριο που περιγράφεται από ειδικούς.