Η εικόνα της Παναγίας του «Άξιον Εστί» είναι περίφημη εικόνα της Θεοτόκου του τύπου της Ελεούσας ή Γλυκοφιλούσας, στην οποία αποδίδονται πολλά θαύματα. Εικονίζεται η Παναγία να βαστάζει με το δεξί χέρι τον Χριστό, ο οποίος κρατάει με το δεξί του χέρι ειλητάριο με την επιγραφή «Πνεύμα Κυρίου επ’ εμέ…» και κρύβει το αριστερό κάτω από το μαφόριο της Θεοτόκου. Ονομάστηκε έτσι γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, ο αρχάγγελος Γαβριήλ έψαλε προ αυτής το θεομητορικό μεγαλυνάριο που αρχίζει με τις λέξεις «Άξιον Εστίν…» στο κελί του Αγίου Όρους «Άδειν».
Θεωρείται ως «κοινή εφέστιος προστάτις εικών» όλων των αγιορείτικων μονών, και φέρει στο πλαίσιό της τις σφραγίδες και των 20 μονών του Αγίου Όρους. Φυλάσσεται στο ναό του Πρωτάτου της Αθωνικής Πολιτείας στις Καρυές, στο σύνθρονο μέσα στο Άγιο Βήμα. Υπήρξε πρότυπο για την αγιογραφία και κατά καιρούς έχουν γίνει πολλά αντίγραφά της. Ανά ένα από αυτά βρίσκεται σε κάθε μονή του Αγίου Όρους. Η αγιορείτικη κοινότητα τιμά κάθε χρόνο στις 11 Ιουνίου την εικόνα της Παναγίας του «Άξιον Εστί» με ειδική λειτουργία («Σύναξη»).
Κατά την αγιορείτικη παράδοση, η εικόνα βρισκόταν αρχικά σ’ ένα κελί κάτω από τη ρωσική σκήτη του Αγίου Ανδρέα στη τοποθεσία «Άδειν». Κάποιος μοναχός, ο οποίος ζούσε εκεί με ένα δόκιμο μοναχό, έφυγε ένα βράδυ από το κελί για να πάει στην εκκλησία του Πρωτάτου, προκειμένου να συμμετάσχει σε μια αγρυπνία. Όταν νύχτωσε, ο δόκιμος, που έμεινε μόνος, άκουσε να κτυπούν την πόρτα και ανοίγοντάς την είδε ένα γέροντα μοναχό, που ζητούσε φιλοξενία.
Τα μεσάνυχτα ο γέροντας και ο δόκιμος άρχισαν να ψάλουν μαζί την Ακολουθία. Μόλις έφθασε η ώρα να ψάλουν «Την Τιμιωτέραν των Χερουβείμ…», ο γέροντας πρόλαβε το δόκιμο ψάλλοντας το «Άξιον εστίν μακαρίζειν Σε την Θεοτόκον, την αειμακάριστον και παναμώμητον και Μητέρα του Θεού ημών».
Ο νεαρός δόκιμος άκουσε τον ύμνο αυτό για πρώτη φορά και είπε στο γέροντα να του γράψει τα λάγια, για να υμνεί την Παναγία. Ο γέροντας δέχτηκε κι έγραψε τον ύμνο πάνω σε μια πέτρα, που έγινε μαλακή σαν κερί, και είπε στο νεαρό δόκιμο: «Από εδώ και πέρα έτσι εσείς και όλοι οι Ορθόδοξοι να ψάλετε αυτόν τον ύμνο». Ο γέροντας μοναχός, αφού είπε πως τον έλεγαν Γαβριήλ, εξαφανίσθηκε.
Μόλις επέστρεψε ο γέροντας μοναχός, ο δόκιμος του έδειξε την πέτρα κι έψαλε τον ύμνο που είχε ακούσει. Ο γέροντας διαπίστωσε αμέσως το θαυματουργικό γεγονός κι έτρεξε να μεταφέρει το θαυμαστό αντικείμενο στους γέροντες του γειτονικού μοναστηριού. Έτσι διαδόθηκε ότι ο μυστηριώδης επισκέπτης ήταν ο Αρχάγγελος Γαβριήλ, ο οποίος είχε κατέβει απ’ τον ουρανό, για να διδάξει ένα νέο ύμνο προς τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου.
Η χαραγμένη πέτρα από τον Αρχάγγελο Γαβριήλ απεστάλη στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικόλαο Χρυσοβέργη (984-996), ο οποίος ενέκρινε την εισαγωγή του αγγελικού αυτού ύμνου στο λειτουργικό βίο της Εκκλησίας. Έτσι, το μεγαλυνάριο «Άξιον Εστίν…» ψάλλεται κατά τη Θεία Λειτουργία, ευθύς μετά την εκφώνηση από τον ιερέα του «Εξαιρέτως της Παναγίας, αχράντου…» και ακολουθεί το κύριο μέρος του ύμνου που αρχίζει με το στίχο «Την τιμιωτέραν των Χερουβείμ…», που συνέθεσε ο Κοσμάς Μαϊουμά (μελωδός του 8ου αιώνα).
Οι έξοδοι της εικόνας από το Άγιον Όρος
Η εικόνα της Παναγίας του «Άξιον Εστί» ως εφέστιος του Πρωτάτου σπάνια εξέρχεται από το Άγιο Όρος και μόνο σε ειδικές περιπτώσεις. Συνολικά, έχει εξέλθει από τον Άθωνα επτά φορές για το προσκύνημα των πιστών. Η πρώτη έξοδος έγινε το 1963 κατά τον εορτασμό της χιλιετηρίδος του Αγίου Όρους, όταν μεταφέρθηκε στην Αθήνα, όπου την προσκύνησε πλήθος πιστών. Η δεύτερη, τον Οκτώβριο του 1985 στη Θεσσαλονίκη κατά τα «Δημήτρια». Η τρίτη, τον Νοέμβριο του 1987, όταν τέθηκε σε προσκύνημα στον Μητροπολιτικό Ναό των Αθηνών, σε συνδυασμό με την άφιξη στην Αθήνα του Οικουμενικού Πατριάρχη Δημητρίου.
Η τέταρτη, τον Οκτώβριο του 1994, όταν η Ιερά Κοινότητα τη συνόδευσε στην Κύπρο, προς ενίσχυση του θρησκευτικού φρονήματος των πιστών και προς ευλογία και χάρη του από δεκαετιών δεινοπαθούντος λαού της. Η πέμπτη έξοδος έγινε αμέσως μετά τους σεισμούς το καλοκαίρι του 1999, «τη πρωτοβουλία και παρακλήσει του Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου, προς πνευματικήν παρηγορίαν των σεισμοπλήκτων και υλικήν ενίσχυσίν των», αφού τα εισπραχθέντα χρήματα καθορίσθηκε να διατεθούν για τη στέγαση των σεισμοπλήκτων σε οικισμό που θα έφερνε την επωνυμία «Άξιoν Εστί».
Η έκτη έξοδός της ήταν τον Οκτώβριο του 2012. Μάλιστα, αποφασίστηκε από την Ιερά Κοινότητα του Αγίου Όρους ύστερα από σχετικό αίτημα του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Άνθιμου, για τις εκδηλώσεις που προγραμμάτισε η Μητρόπολη, στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Η εικόνα παρέμεινε στο ναό του πολιούχου Αγίου Δημητρίου από τις 13 Οκτωβρίου έως την 1η Νοεμβρίου και την προσκύνησαν πολύ περισσότεροι από 100.000 πιστοί, Έλληνες και ξένοι.
Η έβδομη έγινε το 2022, στην Κομοτηνή, όπου παρέμεινε για έξι ημέρες στον Καθεδρικό Ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, προς εμψύχωση των ακριτών της Θράκης, αλλά και όλων των Ελλήνων. Την επόμενη μέρα, την εικόνα υποδέχτηκε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος.
Από τις 3 έως τις 15 Μαΐου 2023 πραγματοποιείται η όγδοη έξοδος της εικόνας από το Περιβόλι της Παναγιάς και θα φιλοξενηθεί στον Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών. Η αρχική ιδέα ήταν να φιλοξενηθεί στα μέσα Μαρτίου, ωστόσο, το θλιβερό γεγονός του πολύνεκρου δυστυχήματος των Τεμπών δεν το επέτρεψε.
