Η “μαλθακή” ΕΕ δεν είναι φτιαγμένη για εποχές πολέμου

Αργά τα αντανακλαστικά της Ε.Ε. στον πόλεμο

Η Ευρωπαϊκή Ένωση συχνά εκθειάζεται ως το μεγαλύτερο ειρηνικό πρότζεκτ της ιστορίας. Αυτό ακούγεται όμορφα ιδεαλιστικό και φωτισμένο – και είμαι υπέρ του με φανατισμό. Σήμερα, ωστόσο, η ήπειρος βρίσκεται ξανά σε πόλεμο – όχι εντός της ΕΕ, ομολογουμένως, αλλά ακριβώς στην εξωτερική περιφέρειά της. Ποιο μέλλον, αν υπάρχει τέτοιο, έχει το μεγαλύτερο ειρηνευτικό έργο σε αυτή τη σκληρή νέα εποχή;

Πρόκειται για το ερώτημα που θέτω στον εαυτό μου καθώς επιστρέφω στις ΗΠΑ μετά από 11 χρόνια ζωής στο Βερολίνο, όπου κάλυπτα τη Γερμανία και την ΕΕ. Οι Ευρωπαίοι, είπε κάποτε ένας Γερμανός υπουργός Εξωτερικών, είναι χορτοφάγοι σε έναν κόσμο σαρκοφάγων. Πόσο καιρό μπορούν να επιβιώσουν τα φυτοφάγα όταν τα αρπακτικά αρχίσουν να γλεντούν;

Η Γερμανία ήταν ένα σημείο παρατήρησης με εξαιρετικό πλεονέκτημα για να διαπιστώνει κανείς τη μεσσιανική αφέλεια με την οποία κάποιοι (κυρίως δυτικο-Ευρωπαίοι) επέμεναν – πριν ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν επιτεθεί στην Ουκρανία – ότι “σήμερα είμαστε περικυκλωμένοι μονάχα από φίλους”. Η Ευρώπη, όπως έλεγαν, είχε ξεπεράσει τις παλιές μιλιταριστικές της νοοτροπίες και βρισκόταν στον δρόμο για να γίνει μια άλλου είδους υπερδύναμη – του εμπορίου και των κανονισμών, των αξιών και του πολιτισμού.

Ρήγματα
Δεν παραδόθηκαν όλοι οι Ευρωπαίοι σε τέτοιες ονειροφαντασίες. Τα σχετικά νέα μέλη της ΕΕ στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη τα οποία είχαν βρεθεί κάτω από τη μπότα της Μόσχας – χώρες όπως η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία και η Πολωνία – ήταν εδώ και καιρό αγανακτισμένα με την εσκεμμένη τύφλωση των δυτικών γειτόνων τους απέναντι στις επιθετικές δυνατότητες του Κρεμλίνου. Ήταν οργισμένοι καθώς η Γερμανία πέρασε δύο δεκαετίες εναγκαλιζόμενη τον Πούτιν και εξαρτώντας τον εαυτό της από τους υδρογονάνθρακές του.

Αυτό το ρήγμα μεταξύ ανατολής και δύσης, πολύ πριν από την εισβολή του Πούτιν το 2022, έκοβε την ΕΕ στα δύο, ενώ ένα διαφορετικό ρήγμα, το οποίο αποκαλύφθηκε από την κρίση του ευρώ, απομάκρυνε μεταξύ τους τον βορρά και τον νότο της. Ο Βορράς (ο οποίος περιελάμβανε το Ηνωμένο Βασίλειο μέχρι την αποχώρησή του από το μπλοκ) τείνει να είναι πιο προσανατολισμένος στην αγορά, οικονομικά ισχυρός, δημοσιονομικά συντηρητικός και πολιτιστικά προτεστάντης. Ο νότος κλίνει περισσότερο προς ένα πιο κορπορατιστικό, σπάταλο και πολιτιστικά καθολικό ή ορθόδοξο μοντέλο. Κατά κάποιο τρόπο, το αρχαίο ρωμαϊκό Limes εξακολουθεί να διαιρεί την ήπειρο.

Οι Ευρωπαίοι, αποδεικνύεται, έχτισαν το κοινό τους σπίτι στην κορυφή τεκτονικών πλακών που τρίζουν και τρίβονται. Το βαθύτερο από αυτά τα δομικά ελαττώματα σήμερα αφορά τα μέλη που εξισώνουν την ΕΕ με τη φιλελεύθερη δημοκρατία και άλλα -κυρίως την Ουγγαρία και την Πολωνία- που υπονομεύουν όλο και περισσότερο το κράτος δικαίου για να οικοδομήσουν μίνι-Κρεμλίνα αυταρχικής διακυβέρνησης.

Τελικά, το πρόβλημα είναι ότι κανένα κύριο αφήγημα για την Ευρώπη – ούτε καν εκείνο για την ειρηνική υπέρβαση των εθνικών αντιθέσεων – δεν έχει αιχμαλωτίσει ποτέ τη φαντασία των Ευρωπαίων όσο οι εθνικές τους αφηγηματικές ιστορίες. Και αυτές συχνά συγκρούονται.

Τέτοιες προστριβές υπήρχαν από την αρχή. Οι μεταπολεμικοί Δυτικογερμανοί, για παράδειγμα, έβλεπαν την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ως έναν τρόπο επανεισόδου στον δυτικό πολιτισμό μετά τα ναζιστικά εγκλήματά τους. Ως μέρος της μετα-εθνικιστικής εξιλέωσής τους, όχι μόνο ήταν πρόθυμοι αλλά επιθυμούσαν διακαώς να εκχωρούν κυριαρχία  στην “Ευρώπη” (το αν εξακολουθούν και σήμερα να είναι πρόθυμοι, είναι άλλο θέμα).

Οι Γάλλοι, αντίθετα, έβλεπαν την “Ευρώπη” ως έναν τρόπο για να συνεχίσουν να προβάλλουν τη γαλλική εθνική ισχύ μέσω των Βρυξελλών στον κόσμο, σε μια εποχή που έχαναν την αυτοκρατορία τους και την παγκόσμια υπόστασή τους και υποχωρούσαν οικονομικά πίσω από τη Γερμανία. Αυτό εξακολουθεί να είναι το υπόρρητο μήνυμα σήμερα, κάθε φορά που ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν μιλάει για ευρωπαϊκή “αυτονομία”, αλλά στην πραγματικότητα εννοεί ανεξαρτησία από τις ΗΠΑ υπό την ηγεσία των Γάλλων.

Ο ρόλος των ΗΠΑ
Α, οι ΗΠΑ. Είναι μια ειρωνεία που συχνά παραβλέπεται ότι η Αμερική έχει κάνει περισσότερα για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση από οποιαδήποτε άλλη χώρα. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η στρατιωτική και πυρηνική αιγίδα της – με τη μορφή του ΝΑΤΟ – φόβιζε το Κρεμλίνο, έτσι ώστε οι Δυτικοευρωπαίοι να μπορέσουν να συμφιλιωθούν και να χτίσουν κάτι νέο. Και αυτό ισχύει και σήμερα. Ο θείος Σαμ υπήρξε η πατρική φιγούρα, με την καλοπροαίρετη παρουσία της οποίας τα παιδιά που τσακώνονταν στην Ευρώπη έμαθαν να παίζουν όμορφα.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ προκάλεσε σοκ στους Ευρωπαίους. Τους τρόμαξε περισσότερο από το δημοψήφισμα για το Brexit το 2016, περισσότερο από την προσφυγική κρίση που συνέβαινε περίπου την ίδια περίοδο. περισσότερο από την κρίση του ευρώ που δεν είχε ακόμη τελειώσει. Περισσότερο, ακόμη, από την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας από τον Πούτιν δύο χρόνια νωρίτερα και τον υβριδικό πόλεμο που διεξήγαγε εκείνος ήδη στην ανατολική Ουκρανία. Κάθε μία από αυτές τις κρίσεις εξέθεσε μια διαφορετική ευπάθεια της ΕΕ. Αλλά το να έχει κανείς τον Τραμπ ή κάποιον σαν εκείνον στον Λευκό Οίκο – τότε ή ξανά το 2025 – θα μπορούσε να καταστρέψει το μπλοκ.

Ο Τραμπ αρνήθηκε να παίξει αυτόν τον παλιό πατρικό ρόλο. Ήταν κατανοητό ότι είχε βαρεθεί να πληρώνει για να υπερασπίζεται την Ευρώπη όταν οι Ευρωπαίοι, και κυρίως οι Γερμανοί, χαίρονταν συχνά να τη βγάζουν “στο τζάμπα”. Ωστόσο η αντίδραση του Τραμπ ήταν τόσο συναλλακτικού χαρακτήρα, που υπονόμευσε τη συμμαχία. Με την εμπορική του πολιτική και τη ρητορική του, αντιμετώπιζε Ευρωπαίους όπως η τέως καγκελάριος της Γερμανίας Άνγκελα Μέρκελ περισσότερο ως εχθρούς παρά ως φίλους. Ταυτόχρονα, προσέγγιζε τον Πούτιν περισσότερο ως φίλο παρά ως εχθρό.

Ο Τραμπ κατέστησε σαφές ότι δεν έβλεπε καμία εγγενή αξία στο ΝΑΤΟ – και, κατ’ επέκταση, στη “Δύση”. Έσπειρε αμφιβολίες για τη δέσμευσή του στη ρήτρα αμοιβαίας άμυνας της συμμαχίας και σκεφτόταν ακόμη και να αποσύρει εντελώς τις ΗΠΑ από το ΝΑΤΟ. Για πρώτη φορά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Ευρωπαίοι έπρεπε να σκεφτούν μια ήπειρο χωρίς αμερικανική παρουσία. Ξαφνικά, τα φυτοφάγα της Ευρώπης θυμήθηκαν ότι είχαν γομφίους, αλλά δεν είχαν κυνόδοντες.

Το επόμενο μεγάλο σοκ ήρθε όταν ο Πούτιν ξεκίνησε τον γενοκτονικό κατακτητικό πόλεμο κατά της Ουκρανίας. Με ένα στιγμιαίο πλήγμα, οδήγησε την Ευρώπη πίσω σε μια παλαιότερη και πιο σκοτεινή εποχή. Η συναίνεση για την τήρηση των κανόνων και τον σεβασμό των συνόρων είχε χαθεί. Στη θέση της βρέθηκε για άλλη μια φορά η αδίστακτη και άναρχη ιμπεριαλιστική επιθετικότητα.

Σε κάποιο βαθμό, η επίθεση του Πούτιν έκανε τόσο την Ευρώπη όσο και τη Δύση να ενωθούν. Η Φινλανδία είναι πλέον μέρος όχι μόνο της ΕΕ αλλά και του ΝΑΤΟ και η Σουηδία, ελπίζω, θα ακολουθήσει. Η Γερμανία -τουλάχιστον ρητορικά- έχει εγκαταλείψει τη μακρά αποστρατικοποίησή της και υπόσχεται να επανεξοπλιστεί. Χώρες όπως η Ιταλία που συνήθιζαν να είναι θερμές προς το Κρεμλίνο έχουν παραταχθεί εναντίον της Ρωσίας.

Ωστόσο η ΕΕ απέχει πολύ από το να είναι ενωμένη. Ο Πούτιν εξακολουθεί να έχει συμπαθούντες εκεί, που αναμασούν την παραπληροφόρηση του Κρεμλίνου. Ο Ούγγρος πρωθυπουργός Βίκτορ Όρμπαν, επίγονος του Πούτιν, μπλοκάρει ή επιβραδύνει τις κυρώσεις της ΕΕ ενάντια στη Ρωσία όποτε μπορεί. Εάν ο πόλεμος στην Ουκρανία παραταθεί, η Ευρώπη θα αρχίσει να ταλαντεύεται.

Η εισβολή του Πούτιν έχει επίσης αποκαλύψει τη “χορτοφαγία” της Ευρώπης. Παρά τις επαναλαμβανόμενες συζητήσεις από τη δεκαετία του 1950 για έναν “Ευρωπαϊκό Στρατό”, δεν θα καταλήξει σε τίποτε – εκτός αν μετρά κανείς τα διάφορα τεχνοκρατικά σχέδια για τη συγκέντρωση στρατιωτικών προμηθειών. Αλλά αυτό απέχει πολύ από μια πολεμικού τύπου προσπάθεια.

Αντίθετα, υποστηρίζοντας την Ουκρανία, η Ευρώπη έπεσε για άλλη μια φορά υπό αυτήν την παλιά αμερικανική αιγίδα. Ο Γερμανός καγκελάριος Όλαφ Σολτς το έθεσε στην πραγματικότητα ως όρο: συμφώνησε να στείλει άρματα μάχης Leopard 2 γερμανικής κατασκευής στην Ουκρανία μόνον εάν οι Αμερικανοί έστελναν και τα δικά τους M1 Abrams. Εάν οι ΗΠΑ δίσταζαν ποτέ να υποστηρίξουν περαιτέρω το Κίεβο – σε μια δεύτερη θητεία Τραμπ, ας πούμε – η Ευρώπη θα έχανε κάθε ζωντάνια για το θέμα.

Δομικά διλήμματα
Αυτή είναι η πραγματικότητα καθώς φεύγω από την ήπειρο και καθώς η ΕΕ αντιμετωπίζει διάφορα διλήμματα που μπορεί να φαίνονται δυσνόητα, αλλά είναι δομικά.

Ένα ερώτημα είναι εάν η Ευρώπη θα πρέπει να προσπαθήσει να επιστρέψει στον δηλωμένο δρόμο της “ολοένα και στενότερης ένωσης”, παραχωρώντας περισσότερες εξουσίες από τις εθνικές πρωτεύουσες στο ενιαίο κέντρο. Ένα σημαντικό θέμα σε αυτήν την κατηγορία είναι το πώς ψηφίζουν οι χώρες στις Βρυξέλλες. Μέλη, συμπεριλαμβανομένης της Γερμανίας, θέλουν σχεδόν όλες οι αποφάσεις να λαμβάνονται με “ειδική πλειοψηφία” σε αντίθεση με την ομοφωνία, έτσι ώστε καμία χώρα – η Ουγγαρία, για παράδειγμα – να μην μπορεί να εμποδίσει τις πολιτικές για τη Ρωσία, την Κίνα ή οτιδήποτε άλλο. Άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Πολωνίας, αντιτίθενται, φοβούμενες ότι χωρίς δικαίωμα βέτο θα κυριαρχηθούν από τις μεγάλες χώρες, κυρίως τη Γερμανία.

Μια δεύτερη και σχετική διαμάχη αφορά τη διεύρυνση. Η ΕΕ έχει μεγαλώσει από τα έξι ιδρυτικά μέλη τη δεκαετία του 1950 σε 27 σήμερα. Άλλα οκτώ είναι επίσημοι υποψήφιοι για ένταξη και άλλα δύο (Κόσοβο και Γεωργία) θεωρούνται πιθανοί υποψήφιοι.

Εμβάθυνση ή διεύρυνση, όχι όμως και τα δύο
Η προοπτική τόσο πολλών νέων μελών θέτει την ΕΕ σε δίλημμα. Το μπλοκ είναι ήδη δύσκολο στη διαχείριση. Χωρίς μια δραστική επανασυγγραφή των συνθηκών της (συμπεριλαμβανομένης αυτής της αλλαγής στην ψηφοφορία με ειδική πλειοψηφία), πώς θα μπορούσε να αποφύγει τη δυσλειτουργία; Φαίνεται ότι η ΕΕ μπορεί, σε αργκό Βρυξελλών, να εμβαθυνθεί ή να διευρυνθεί, αλλά όχι και τα δύο.

Επιπλέον, η ΕΕ έχει παρατηρήσει τα τελευταία χρόνια ότι επηρεάζει τη διακυβέρνηση των χωρών ενώ είναι υποψήφιες, αλλά όχι από τη στιγμή που γίνονται μέλη. Αρκετές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Βουλγαρίας, εξακολουθούν να ανέχονται πάρα πολύ μεγάλη διαφθορά. Λίγες, κυρίως η Ουγγαρία, περνούν από τη δημοκρατία στην απολυταρχία. Ο φόβος τώρα είναι ότι χώρες όπως η Σερβία, η Αλβανία, η Μολδαβία ή και η ίδια η Ουκρανία θα μπορούσαν επίσης να “πισωγυρίσουν” μετά την ένταξή τους, υποβαθμίζοντας τα στάνταρντ σε ολόκληρο το μπλοκ.

Ωστόσο, η γεωπολιτική αυτής της νέας και μετα-ειρηνικής εποχής φαίνεται να απαιτεί την επέκταση της ΕΕ. Για τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες, η ένταξη μπορεί να είναι η καλύτερη ή η μοναδική διέξοδος από τις εθνοτικές διαμάχες και προς την ευημερία. Εάν απορριφθούν, θα μπορούσαν να πάρουν ξανά τα όπλα ο ένας εναντίον του άλλου ή να ριχτούν στη γεωπολιτική αγκαλιά της αυταρχικής Ρωσίας ή της Κίνας.

Για την Ουκρανία, η φιλοδοξία της ενσωμάτωσης στη δυτική Ευρώπη ήταν αυτή που ξεκίνησε την έχθρα μεταξύ Κιέβου και Μόσχας. Αυτό το όνειρο της ΕΕ είναι τώρα ένας λόγος για τον οποίο οι Ουκρανοί συνεχίζουν να αντιστέκονται τόσο γενναία και να αγωνίζονται για την ανεξαρτησία τους. Η ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ μπορεί να αποδειχθεί άπιαστο όνειρο προς το παρόν. Η ένταξη στην ΕΕ, αντίθετα, είναι κάτι που η Ευρώπη αισθάνεται ότι οφείλει στους Ουκρανούς.

Ο παράγοντας Κίνα
Αντί να “τελειώσει” μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, η ιστορία φαίνεται απλώς να σταμάτησε και μετά να ξανάρχισε με την εισβολή του Πούτιν. Αλλά αυτό ήταν απλώς το πρώτο βήμα στη νεοεθνικιστική, νεοϊμπεριαλιστική, νεοαναρχική εποχή του ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων. Γιατί αν ο Τραμπ και ο Πούτιν ήταν τα σοκ νούμερο ένα και δύο, ο Κινέζος πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ θα είναι το σοκ Νο3.

Λέγεται ότι η Ρωσία είναι η καταιγίδα και η Κίνα η κλιματική αλλαγή. Για χρόνια, το Πεκίνο ρίχνει το βάρος του όχι μόνο στην Ασία – από τα στενά της Ταϊβάν στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας και πέρα από αυτήν – αλλά και στην Ευρώπη. Έχει εκφοβίσει μέλη της ΕΕ όπως η Λιθουανία και απλώνει τα οικονομικά και διπλωματικά της πλοκάμια στα Βαλκάνια και όχι μόνο. Και τώρα έχει δημιουργήσει μια φιλία “χωρίς όρια” με τη Μόσχα ως έναν τρόπο να δείξει την αντιπαλότητά της προς τη Δύση.

Οι Ευρωπαίοι μόλις αρχίζουν να παρατηρούν ότι κινδυνεύουν να αλυσοδεθούν οικονομικά στην Κίνα, όπως ακριβώς εξαρτούνταν από τη ρωσική ενέργεια μέχρι πρόσφατα. Καθώς αναλογίζονται τις συνέπειες, ωστόσο, εξακολουθούν να διυλίζουν τον κώνωπα. Πρέπει να “αποσυνδεθούν” από την Κίνα, απλώς να “απομακρυνθούν” ή μονάχα να “διαφοροποιηθούν”;

Εκείνοι από τους φίλους της Ευρώπης που παρακολουθούν τα παραπάνω πιο στενά και με νευρικότητα είναι για άλλη μια φορά οι Αμερικανοί. Ήλπιζαν εδώ και καιρό να “στρέψουν” την προσοχή και τους πόρους τους από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό, με την κατανόηση ότι οι Ευρωπαίοι θα φρόντιζαν τη δική τους γειτονιά. Αντίθετα, οι Ευρωπαίοι φαίνονται τόσο μακριά όσο ποτέ άλλοτε από το να ανεβάσουν ταχύτητα στην ήπειρό τους και εξακολουθούν να είναι δύσθυμοι στο να στοιχηθούν πίσω από τις ΗΠΑ στο ζήτημα της Ασίας.

Ένας φόβος ο οποίος διατρέχει πρωτεύουσες από τις Βρυξέλλες, το Παρίσι και το Βερολίνο μέχρι την Ουάσιγκτον, το Νέο Δελχί, την Τζακάρτα και τη Μπραζίλια είναι ότι η νέα εποχή της πολιτικής της ισχύος θα απαιτήσει σκληρές στρατηγικές αποφάσεις. Αντιμέτωπη με μια κινεζική επίθεση στην Ταϊβάν ταυτόχρονα με τη ρωσική επιθετικότητα στην Ευρώπη, για ποια θα έκανε η Αμερική τα περισσότερα προκειμένου να τη σταματήσει; Θα ήταν και οι Ευρωπαίοι εκεί για έναν αγώνα στην Ασία; Θα επέλεγε τελικά ο υπόλοιπος κόσμος – ο λεγόμενος Παγκόσμιος Νότος – πλευρά;

Θουκυδίδης
Η θλιβερή πραγματικότητα είναι ότι η εποχή στην οποία έχουμε εισέλθει είναι μια εποχή την οποία ο Θουκυδίδης θα μπορούσε να αναγνωρίσει πιο εύκολα απ’ ό,τι οι θεμελιωτές της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Σε αυτόν τον κόσμο, τα ιδανικά σημαίνουν ελάχιστα, η δύναμη μπορεί για άλλη μια φορά να φτιάχνει δίκαιο, ο δυνατός να ληστεύει τον αδύνατο και μόνο οι ισχυρότεροι μπορούν να θέτουν όρια.

Κανένα κράτος-μέλος της ΕΕ δεν θα είναι μεταξύ αυτών των ισχυρότερων δυνάμεων, ούτε το μπλοκ ως σύνολο. Θεωρητικά, η Ευρώπη θα μπορούσε να είναι μια υπερδύναμη, με το να γίνει Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, δεν το βλέπω να συμβαίνει. Αντίθετα, η ΕΕ θα παραμείνει μια συνομοσπονδία μεταμφιεσμένη σε ομοσπονδία και, ενδεχομένως, θα επανέλθει σε έναν απλό χώρο ελεύθερου εμπορίου.

Ούτε, μετά από τόσες δεκαετίες, οι Ευρωπαίοι θα βγάλουν ξαφνικά κυνόδοντες και θα μετατραπούν σε σαρκοφάγα ζώα που να κρατούν μακριά τα αρπακτικά. Αυτό σημαίνει ότι η μοίρα τους, τελικά, μπορεί να κριθεί αλλού – κάπου μεταξύ Ουάσιγκτον, Μόσχας και Πεκίνου. Το μεγαλύτερο εγχείρημα ειρήνης στον κόσμο, το οποίο ενέπνευσε εμένα και άλλους για τόσον καιρό, μπορεί να τελειώσει ακριβώς έτσι – ως ένα πρότζεκτ, όπως τόσο πολλά για τα οποία διαβάζουμε στα βιβλία της ιστορίας.

Του Andreas Kluth