Επιμέλεια: Γιάννης Δημητροκάλλης
Το κέντρο του Πειραιά απέχει περίπου 12 χιλιόμετρα από το κέντρο της Αθήνας της οποίας αποτελεί ιστορικό επίνειο, ενώ ο δήμος αποτελεί την έδρα της Νομαρχίας Πειραιώς, που περιλαμβάνεται στην Υπερνομαρχία Αθηνών-Πειραιώς.
Η περιοχή του Πειραιά φαίνεται να κατοικείται ήδη από τη νεολιθική περίοδο και έφτασε στο μεγαλύτερο σημείο ακμής στην κλασική εποχή, όταν ανακηρύχθηκε για πρώτη φορά σε δήμος, αποτελώντας συγκεκριμένα έναν από τους δήμους του άστεως της αρχαίας Αθήνας, και επιλέχθηκε ως το επίνειο της αθηναϊκής πόλης-κράτους. Ακολούθησε μια μακρά περίοδος παρακμής όπου ο Πειραιάς ερημώθηκε κατά καιρούς, φτάνοντας μέχρι τον 19ο αιώνα και την μεταφορά της πρωτεύουσας του νεοσύστατου τότε ελληνικού κράτους στην Αθήνα το 1834, οπότε ξεκίνησε μια περίοδος ανάπτυξης της πόλης, με την σταδιακή αύξηση του πληθυσμού της και τον άρτιο πολεοδομικό της σχεδιασμό με βάση το σύστημα που εφάρμοσε ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος στον σχεδιασμό του αρχαίου Πειραιά, που αποτελεί πρότυπο πολεοδομικού σχεδιασμού μέχρι και σήμερα. Μάλιστα ο Πειραιάς είχε προταθεί το 1832 από τον Gutensohn, αρχιτέκτονα του Λουδοβίκου Α’ της Βαυαρίας, για πρωτεύουσα της Ελλάδας η οποία θα επεκτεινόταν σταδιακά προς την Αθήνα,αλλά τελικά έγινε το αντίστροφο αφού επιλέχθηκε η Αθήνα για πρωτεύουσα και ο Πειραιάς αργότερα ενσωματώθηκε στην περιφέρεια πρωτευούσης.
Ο Πειραιάς στην σύγχρονη εποχή είναι το μεγαλύτερο βιομηχανικό κέντρο της χώρας, ενώ διαθέτει τον μεγαλύτερο λιμένα της Ευρώπης και τον τρίτο στον κόσμο σε επιβατική κίνηση, που τον καθιστά ως το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της ελληνικής οικονομίας, ενώ μέσω αυτού συνδέεται ακτοπλοϊκά με τα νησιά του Αιγαίου. Ως τμήμα του πολεοδομικού συγκροτήματος Αθηνών εξυπηρετείται συγκοινωνιακά από πληθώρα μέσων: λεωφορεία, τρόλεϊ, τον Προαστιακό Σιδηρόδρομο, το Τραμ Αθήνας και το Μετρό Αθήνας, προς το παρόν από την παλαιά γραμμή του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου και μελλοντικά από την επέκταση της γραμμής του μετρό, ενώ συνδέεται και με το σιδηροδρομικό δίκτυο του ΟΣΕ.
Ιστορία
Άμεσες πηγές για τη μελέτη της ιστορίας και τοπογραφίας του Πειραιά αποτελούν οι διάφορες επιγραφές, ευρήματα αρχαίων τάφων, θεμέλια ναών, νεωσοίκων, κτιρίων και τειχών και αρχαίων λιμενικών έργων, σε συνδυσμό πάντα με τις περικοπές αρχαίων συγγραφέων που αναφέρονται στον Πειραιά, σπουδαιότεροι των οποίων ήταν οι: Θουκυδίδης, Ξενοφών, Αριστοτέλης, Πλούταρχος, Ισοκράτης, Πλάτων, Λυκούργος, Δημοσθένης, Ηρόδοτος και Πολυδεύκης. Ο αρχαιότερος όμως αυτών ο Διόδωρος ο περιηγητής (4ος αιώνας π.Χ.) ήταν αυτός που πρώτος συνέγραψε για την Αττική, τον οποίον και ακολούθησε ο Ηλιόδωρος που συνέγραψε έργο εκ 15 βιβλίων για τα μνημεία της Αθήνας.
Όνομα
Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα τα όνόματα που έλαβε κατά καιρούς τόσο η πόλη του Πειραιά όσο και ο λιμένας της είναι κατά σειρά:
1. Ονομασίες πόλης
«Πειραιεύς» (αρχαίοι χρόνοι μέχρι και τελευταία επίσημη ονομασία).
«Δράκος»
«Πειραιάς» (Στέφανος Βυζάντιος και σύγχρονη δημοτική)
«Πειραίας», «Περαίας», ή «Περαιάς», (κατά δημώδεις ονομασίες). Επίσης σε κείμενα του προηγούμενου αιώνα απαντώνται: «Πιραιάς», ή «Πιρεάς», ακόμη και «Πειρεάς», «Πειρέας», «Πιρέας» και «Περέας» ή «Περεάς». Σε όλες τις περιπτώσεις που τονίζονταν στη λήγουσα λάμβανε περισπωμένη.
2. Ονομασίες λιμένα
«Λιμήν του Πειραιώς» ή απλώς «Λιμήν» (αρχαίοι χρόνοι – τελευταία αρχαιολογική άποψη).
«Κάνθαρος» ή «Λιμήν Κανθάρου» (ομοίως αρχαίοι χρόνοι).
«Κωφός λιμήν» (μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο – τελευταία αρχαιολογική άποψη).
«Λιμήν Αθηνών».
«Λιμήν Λέοντος» ή γνωστότερα «Πόρτο Λεόνε»(τον 17ο αιώνα ένα λιοντάρι από μάρμαρο, φρόντιζε το λιμάνι και ήταν το πρώτο πράγμα που έβλεπαν οι ταξιδιώτες όταν έφταναν στο λιμάνι, στην σύγχρονη εποχή υπάρχει ανακατασκευή από τον γλύπτη Μέγκουλα Γεώργιο. Το πρωτότυπο κλάπηκε από τον Φραντσέσκο Μοροζίνι(Morozini) και βρίσκεται στην Βενετία).
«Πόρτο Δράκο» ή «Πόρτο Δρακόνε».
«Πόρτο της Αθήνα» (Μελέτιος).
Επίσης κατά την Ρωμαϊκή περίοδο, Μεσαίωνα, Ενετοκρατία, Τουρκοκρατία, έλαβε τα παρακάτω ονόματα:
«Athenarum portus».
«Portus de Sithines», ή «Sithines».
«Porto Leone», ή «Porto Draco», ή «Porto Dracone».
Ετυμολογία
Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς προκειμένου να ενισχύσουν το νησιωτικό χαρακτήρα του Πειραιά ετυμολογούν τη λέξη «Πειραιεύς» εκ του «περαιεύς» (με εναλλαγή του ε σε ει). Πειραιεύς σημαίνει ο πορθμεύς (περαιόω = περνώ αντίκρυ), δηλαδή αυτός που αναλαμβάνει διαπόρθμευση από τη Φαληρική ακτή στην απέναντι όχθη της νήσου του Πειραιά. Κατά τους Δραγάτση Ι. και Χατζή Α. το όνομα από προσηγορικό μετεβλήθει αργότερα σε τοπωνυμικό, (συνδυάζοντας το φαρμακώ (φάρμακο – φαρμακεύς) και βάπτω (βαφή – βαφεύς). Έτσι ο Πειραιάς δηλώνει επάγγελμα όπως τα τοπωνύμια Πέραμα, Γαλατάς κ.λπ. Στην αρχαία ελληνική «πορθμεύς» λεγόταν όχι μόνο πειραιεύς αλλά και πειραιός (Σ. Βυζάντιος). Στη ετυμολογία αυτή συμφωνούν και οι J. Schmidt και K. Wahrman (1929). Τέλος η άποψη αυτή ενισχύεται από την ονομασία Πειραιός που λεγόταν επίσης ο λιμένας της αρχαίας Κορίνθου που σήμαινε επίσης πορθμεύς.
Κατ΄ άλλους η ονομασία Πειραιεύς παράγεται από το «πέραν» (εις την αντιπέραν) επειδή στην αρχαιότητα μεσολαβούσε τόπος ελώδης, (το λεγόμενο «αλίπεδον»), όπως επίσης λέγονταν ομοίως οι αντιτακτές όχθες π.χ.:
Περαία Παλαιστίνης, πέραν του Ιορδάνη ποταμού.
Περαία, έναντι Τενέδου και Μυσίας.
Περαία Κορίνθου (σημερινή Περαχώρα)
Περαία Συρίας, της οποίας οι κάτοικοι λέγονταν Πειραιείς.
Περαία Σμύρνης (προάστιο της Σμύρνης).
Κατόπιν των παραπάνω ο Α. Χατζής υποστηρίζει ότι και στη σημερινή διάλεκτο οι ονομασίες Περεάς, ή Περαιάς και Περέας ή Περαίας δεν αποτελούν βαρβαρισμό παραπέμποντας στo λεξικό Pape-Benseler στη λέξη Πειραιεύς.
Αξιοθέατα & Μουσεία
Σηράγγιο ή Σηραγγείο ή Σπηλιά του Παρασκευά: Υπόγειο κατασκεύασμα μέσα σε βράχους που βρίσκεται πίσω από την πλαζ «Βοτσαλάκια». Το σπήλαιο αυτό λέγεται πως ήταν ιερό, αφιερωμένο στον τοπικό ήρωα Σήραγγο και πιθανολογείται πως αργότερα χρησιμοποιήθηκε επίσης και ως «Ασκληπιείο» και ως «Πορφυρείο» ενώ έχει πολλά υπόγεια διαμερίσματα.
Σπηλιά της Αρετούσας, στο λόφο της Καστέλλας
Νησίδα Κουμουνδούρου, μεταξύ Μικρολίμανου (Τουρκολίμανου) και λιμένα Ζέας (Πασαλιμάνι) της Καστέλλας.
Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος. Το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος συνολικής επιφάνειας περίπου 1850 τ.μ. βρίσκεται στην περιοχή της Φρεαττύδας στην Ακτή Θεμιστοκλέους. Αποτελεί το μεγαλύτερο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος και παρουσιάζει την ιστορία και την εξέλιξη του Ναυτικού των Ελλήνων από την προϊστορική εποχή ως τις μέρες μας.
Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά: Το Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά συνολικής επιφάνειας 1394 τ.μ. βρίσκεται στην περιοχή μεταξύ Τερψιθέας και Πασαλιμανίου. Παρουσιάζει πλήρη εικόνα της ιστορίας της πόλης από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας φιλοξενώντας σημαντικότατα ιστορικά εκθέματα.
Μουσείο Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων: Το Μουσείο Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων βρίσκεται εντός του σιδηροδρομικού σταθμού του Πειραιά στο λιμάνι.
Μουσείο Ζωγραφικής και Σκηνογραφίας: Το Μουσείο Ζωγραφικής και Σκηνογραφίας Πάνου Αραβαντινού βρίσκεται εντός του Δημοτικού Θεάτρου.
Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιά: Στην Πινακοθήκη υπάρχουν σημαντικά έργα των Μαλέα, Βολανάκη, Λύτρα, Λαζαρή, Βυζαντίου, Γεραλή, Κοκότση κ.α. καθώς υπάρχει και μεγάλη συλλογή 80 γλυπτών του Καστριώτη.
Θέατρα
Δημοτικό Θέατρο Πειραιά (δήμου Πειραιά)
Το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά βρίσκεται στο κέντρο της πόλης και κτίστηκε σε σχέδια του αρχιτέκτονα και καθηγητή του Ε.Μ. Πολυτεχνείου Ιωάννη Λαζαρίμο ενώ η ανέγερσή του διήρκεσε από το 1884 έως το 1895, διαστάσεων 34 Χ 45 μ. . Στο Δημοτικό Θέατρο εμφανίστηκαν, κατά καιρούς, οι γνωστότεροι ελληνικοί θίασοι, τo «Εθνικό Θέατρο», «Η Εθνική Λυρική Σκηνή» κ.α. Για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα σε διάφορους βοηθητικούς χώρους του φιλοξενήθηκαν η Δημοτική Βιβλιοθήκη του Πειραιά καθώς και η Δημοτική Πινακοθήκη.
Βεάκειο Θέατρο Πειραιά (δήμου Πειραιά)
Το Βεάκειο Δημοτικό Θέατρο, πρώην Σκυλίτσιο, βρίσκεται στον λόφο της Καστέλλας (Προφήτη Ηλία) και είναι μορφής αρχαίου θεάτρου. Το Βεάκειο κατασκευάστηκε και άρχισε να λειτουργεί το 1969 επί δημαρχίας Αριστείδη-Αλέξανδρου Σκυλίτση του οποίου και έφερε το όνομα, μετά τη γενική αναμόρφωση του γύρω χώρου, ενώ το 1976 μετονομάστηκε σε «Βεάκειο» προς τιμήν του μεγάλου ηθοποιού Αιμίλιου Βεάκη ο οποίος ναι μεν είχε γεννηθεί στον Πειραιά, αλλά δεν είχε προσφέρει τίποτα θεατρικά στη πόλη, σε σχέση με τον μεγάλο Κ. Ροντήρη.
Η χωρητικότητα του θεάτρου είναι περίπου 2000 θεατών όπου και οργανώνονται πολλές παραστάσεις και πολιτιστικές εκδηλώσεις κατά τους θερινούς μήνες.
Μενάνδρειο Θέατρο Πειραιά (δήμου Πειραιά)
Το Μενάνδρειο Δημοτικό Θέατρο (πρώην Δελφινάριο) είναι λυόμενου τύπου, θερινό θέατρο, σε μορφή αρχαίου θεάτρου, σε αντιγραφή του αντίστοιχου που υπήρχε στον άλλοτε βασιλικό και σήμερα εθνικό κήπο. Βρίσκεται στη περιοχή του Νέου Φάληρου, κοντά στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας. Σ΄ αυτό παρουσιάζονται κυρίως «επιθεωρήσεις» από μεγάλους θιάσους τους θερινούς μήνες και είναι χωρητικότητας 1.000 ατόμων.
Άλλα θέατρα
Μέχρι και τη δεκαετία του 1970 στον Πειραιά λειτουργούσαν επίσης το «Αρχαίο Θέατρο» που έδινε παραστάσεις η Δόρα Στράτου, το «Πειραϊκό θέατρο» του δήμου Πειραιά (θερινό) που είχε ανακατασκευασθεί επίσης από τον Σκυλίτση και που αργότερα κατεδαφίστηκε και στη θέση του δημιουργήθηκε μικρό πάρκο (έναντι του ΥΕΝ), το θέατρο Παλλάς (χειμερινό), το θέατρο Πειραϊκού Συνδέσμου (χειμερινό), το Χριστιανικό θέατρο της Ζωής (επίσης χειμερινό), καθώς και άλλες θεατρικές σκηνές μεγάλων εκπαιδευτηρίων (Πλάτωνα, Γαλλικής Σχολής κ.λπ.) και κάποιων κινηματογράφων (π.χ. Αττικόν, Ολύμπιον κλπ.)
Συνοικίες & Περιοχές Πειραιά
Αγιά Σοφιά (Μανιάτικα), Άγ. Βασίλειος, Άγιος Νείλος, Βούρλα, Βρυώνη, Γούβα του βάβουλα, Δημοτική αγορά, Ευαγγελίστρια, Ζέα (Πασαλιμάνι), Ηλεκτρικός (συνοικία) ή Λεμονάδικα, Καμίνια, Καλλίπολη,(Πειραιάς), Καρβουνιάρικα, Κοπή, Καστέλλα, Μικρολίμανο, Νέο Φάληρο, Ξαβέρη, Παλιατζήδικα, Παπαστράτος, Πειραϊκή, Πηγάδα, Προφήτης Ηλίας (Πειραιά), Ρετσίνα, Τερψιθέα, Τρούμπα, Υδραίικα, Φρεαττύδα, Χατζηκυριάκειο, Ψυττάλεια(νησίδα)
Εκκλησίες
Στον Πειραιά υπάρχει σημαντικός αριθμός ιερών ναών, οι μεγαλύτεροι από τους οποίους είναι:
- Ο καθεδρικός ναός της Αγίας Τριάδος
- Ο Ι.Ν. του Αγίου Σπυρίδωνος (πολιούχος), ιστορικός ναός
- Ο Ι.Ν. Αγίου Νικολάου
- Ο Ι.Ν. Αγίου Βασιλείου
- Ο Ι.Ν. Ευαγγελίστριας
- Ο Ι.Ν. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης
- Ο Ι.Ν. Αγίου Διονυσίου
