Το να διεκδικεί κάποιος την πατρότητα μιας δραστηριότητας τόσο παλιάς όσο και ο άνθρωπος φαντάζει φυσικά υπερβολή, εκτός κι αν μιλάμε για τον βρετανό επιχειρηματία Τόμας Κουκ, τον ιδρυτή του πρώτου ταξιδιωτικού γραφείου του κόσμου!
Οραματιστής και πιονέρος των ταξιδιών αναψυχής, ο δαιμόνιος Κουκ έχτισε μια αυτοκρατορία οικουμενικών διαστάσεων που θα έπαιρνε κάποια στιγμή τον πολυπόθητο τίτλο του μεγαλύτερου ταξιδιωτικού γραφείου του πλανήτη.
Κι όλα αυτά από έναν άνθρωπο που ξεκίνησε ταπεινά την περιπέτειά του με τον τουρισμό, θέλοντας απλώς να ψυχαγωγήσει τους εργάτες της πόλης του!
Ο Κουκ κατάφερε να οργανώσει ταξίδια με τρόπο που δεν είχε ξαναδεί ποτέ η βικτοριανή εποχή, την ίδια ώρα που με τη βοήθεια των σιδηροδρόμων και της ατμοκίνησης τα έκανε τόσο μαζικά κόβοντας ξεκάθαρα δεσμούς με τα παλιά.
Παρά το γεγονός ότι δεν ήταν ο πρώτος που εμπνεύστηκε τέτοιου είδους δραστηριότητες, ο Κουκ οργάνωσε το πράγμα στην εντέλειά του: ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με ταξιδιωτικά voucher και τσεκ, την ίδια ώρα που τύπωσε και τους πρώτους ταξιδιωτικούς οδηγούς και καταλόγους, κάνοντας το ταξίδι μια εμπορική επιχείρηση με προοπτική.
Οι εκδόσεις του θεωρούνταν για πολλές δεκαετίες (από το 1873!) η Βίβλος του τουρισμού, την ίδια ώρα που η θρησκευτική του θέρμη θα εγκαινίαζε τον λεγόμενο σήμερα θρησκευτικό τουρισμό, με τις πρώτες οργανωμένες και μαζικές εξορμήσεις στους Αγίους Τόπους και άλλους εξωτικούς προορισμούς της Μέσης Ανατολής.
Αν και η μεγαλύτερη συνεισφορά του ήταν ότι έδωσε τη δυνατότητα σε νέες ομάδες πληθυσμού να εμπλακούν με τον τουρισμό αναψυχής: ο Κουκ ήξερε από πρώτο χέρι τις δυσκολίες των χαμηλών εισοδηματικών τάξεων, γι’ αυτό και τα ταξίδια του ήταν στοχευμένα στην εργατική τάξη, παρέχοντας στους ανθρώπους της εργατιάς και της μεσοαστικής τάξης τη βιώσιμη εναλλακτική να εξερευνήσουν έναν κόσμο τον οποίο μόνο σε μπροσούρες θα είχαν αλλιώς τη δυνατότητα να δουν!
Ο άνθρωπος που έφερε το ταξίδι στις ζωές της πλατιάς μάζας αξίζει στα σίγουρα τον -έστω και υπερβολικό- τίτλο του «πατέρα» του σύγχρονου τουρισμού…
Πρώτα χρόνια
Ο Τόμας Κουκ γεννιέται στις 22 Νοεμβρίου 1808 στη μικρή πόλη Μελβούρνη του Ντερμπισάιρ ης Αγγλίας μέσα σε πάμφτωχη αγροτική οικογένεια. Σε ηλικία 3 ετών χάνει τον πατέρα του, αν και η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε την ίδια χρονιά.
Όταν έκλεισε τα 10 του χρόνια αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σχολείο οριστικά για να μπει στην παραγωγή, καθώς το οικογενειακό εισόδημα δεν επαρκούσε για την επιβίωση της πολύτεκνης πια φαμίλιας. Ο πιτσιρικάς πιάνει δουλειά ως βοηθός κηπουρού και κατόπιν θα εμπλακεί σε μια σειρά από επαγγέλματα: βαπτιστής ιεροκήρυκας, μαραγκός, επιπλοποιός, τυπογράφος και εκδότης!
Ως ιεροκήρυκας, όργωσε την Αγγλία με τα πόδια για να μεταφέρει το μήνυμα του θεού και να καλεί τους πιστούς σε εγκράτεια. Είχε ήδη δει στο σύντομο της ζωής του τις καταστρεπτικές συνέπειες του αλκοολισμού, γι’ αυτό και ήταν οπαδός του Κινήματος Εγκράτειας της βικτοριανής Αγγλίας. Και ήταν ακριβώς λόγω του ιδεαλισμού του που θα ασχολούνταν με τα ταξίδια!
Έτσι, στις 9 Ιουνίου 1841, ο 32χρονος μαραγκός και ιεροκήρυκας Τόμας Κουκ, ο οποίος πήγαινε συχνά στις μαζώξεις του Κινήματος Εγκράτειας στη γειτονική πόλη Λέστερ, οργάνωσε τη μεταφορά 500 ανθρώπων με τρένο για να παρακολουθήσουν το συνέδριο του κινήματος. Για μερικά «ψίχουλα», οι επιβάτες εξασφάλιζαν ταξίδι μετ’ επιστροφής, ψυχαγωγία από ζωντανή ορχήστρα μέσα στο τρένο, απογευματινό τσάι και φαγητό. Καθόλου κακή η προσφορά του Κουκ λοιπόν!
Είχε ήδη μιλήσει με τον σταθμάρχη του Λέστερ για να κανονίσει τις λεπτομέρειες για τη μεταφορά των πιστών και η επιτυχία του εγχειρήματος τον γέμισε με χαρά και ενθουσιασμό. Ήταν τα θεμέλια του σύγχρονου τουρισμού…
Πρώτα ταξίδια
Για τα επόμενα τρία καλοκαίρια, ο Κουκ οργάνωνε συνεχώς γκρουπάκια με ταξιδιώτες για γειτονικές πόλεις, μεταφέροντάς τους εκεί για το κυριακάτικο σχολείο, τις συγκεντρώσεις εταιριών και ομίλων ή για απλή αναψυχή. Το φτηνότατο εισιτήριο ήταν ειδικά προσαρμοσμένο για την τρύπια τσέπη της βρετανικής εργατικής τάξης, κάτι που ώθησε χιλιάδες εργάτες της χώρας να γευτούν για πρώτη φορά το ταξίδι με το τρένο!
Ο Κουκ χαρακτήρισε αργότερα τις πρώτες αυτές οργανωμένες εκδρομές «ενθουσιώδη φιλανθρωπία», καθώς τυπώνοντας φυλλάδια και διαφημιστικές μπροσούρες για να τα μάθει ο κόσμος δεν του απέφεραν τίποτα οικονομικά. Έφτιαχνε εξάλλου ντουλάπες και σερβάντες για να συντηρηθεί, δεν ήταν αυτή η δουλειά του!
Το καλοκαίρι του 1845 πήρε όμως πιο σοβαρά τη νέα αυτή περιπέτεια και οργάνωσε έτσι το πρώτο ταξίδι επαγγελματικών προδιαγραφών από το Λέστερ στο Λίβερπουλ. Το πλάνο ήταν σαφώς πιο φιλόδοξο απ’ ό,τι είχε κάνει ως τότε και προέβη σε όλες τις απαραίτητες ετοιμασίες με επιμέλεια και διεξοδικότητα ζηλευτή.
Πλέον υπήρχαν δύο ειδών εισιτήρια, ένα ακριβότερο για την αστική τάξη κι ένα στη μισή τιμή για τους εργάτες και τις οικογένειές τους, την ίδια ώρα που ο Κουκ μελέτησε εξονυχιστικά τη διαδρομή και τύπωσε τουριστικό οδηγό για την ημερήσια εκδρομή του. Όπως καταλαβαίνουμε, το φυλλάδιο αυτό των 60 σελίδων ήταν ο πρόγονος του σημερινού τουριστικού οδηγού…
Οι δουλειές πάνε καλά
Μέχρι το 1850, η επιχείρηση του Τόμας Κουκ πήγαινε λαμπρά, έχοντας ήδη εγκαινιάσει τουριστικές εξορμήσεις σε Ουαλία, Σκοτία και Ιρλανδία, και πλέον έβαλε στο στόχαστρο το εξωτερικό: Ευρώπη, Αμερική, γιατί όχι και τους Αγίους Τόπους ή κι άλλους εξωτικούς προορισμούς; Το υπερφιλόδοξο σχέδιο έπρεπε ωστόσο να περιμένει, καθώς το 1851 συλλαμβάνει ένα ακόμα επιχειρηματικό πλάνο: τη μεταφορά εργατών από την επαρχία στο Λονδίνο για τη Διεθνή Έκθεση του 1851.
Κατενθουσιασμένος για μια ακόμα φορά με τη νέα του περιπέτεια, δεν έμεινε ούτε ένα βράδυ στο σπίτι του μεταξύ Ιουνίου και Οκτωβρίου, οργώνοντας με τα πόδια τη διαδρομή για να βρει αξιοθέατα και μέρη ιστορικού ενδιαφέροντος. Μέχρι και τουριστική επιθεώρηση κυκλοφόρησε («Cook’s Exhibition Herald and Excursion Advertiser») για τη νέα αυτή τουρνέ, δίνοντας στον ταξιδιώτη το κάτι παραπάνω.
Αποτέλεσμα; Μέχρι το τέλος της έκθεσης, ο Κουκ είχε μεταφέρει με τις οργανωμένες εκδρομές του περισσότερους από 150.000 Βρετανούς στο Λονδίνο. Όσο για τα τελευταία τρένα με προορισμό το Λονδίνο, αυτά μετέφεραν κάπου 3.000 παιδιά στην πρωτεύουσα για να διασκεδάσουν με την καρδιά τους στις δραστηριότητες που είχε κανονίσει ο Κουκ προσωπικά…
Άνοιγμα στον κόσμο
Ο ασίγαστος Τόμας συνέχισε να επεκτείνει τις τουριστικές του δραστηριότητες στη Βρετανία έχοντας όμως πια στο στόχαστρο τις εκδρομές στο εξωτερικό. Το 1855 του παρουσίασε την ευκαιρία που τόσο έψαχνε: το Παρίσι θα διοργάνωνε για πρώτη φορά τη δική του Διεθνή Έκθεση και ο Κουκ δεν θα μπορούσε να μην άρπαζε την ευκαιρία από τα μαλλιά.
Οι εταιρίες που διαχειρίζονταν τα Στενά της Μάγχης δεν μοιράστηκαν ωστόσο το όραμά του και δεν του επέτρεψαν να μεταφέρει μαζικά κόσμο με δικά του μέσα, μην παραχωρώντας του καμιά διευκόλυνση. Τόσο το καλύτερο, σκέφτηκε ο Κουκ, ο οποίος απτόητος σκάρωσε άλλη διαδρομή για το Παρίσι, εγκαινιάζοντας έτσι εναλλακτικό δρομολόγιο που περιλάμβανε ζηλευτούς τουριστικούς προορισμούς όπως οι Βρυξέλλες, η Κολονία, ο Ρήνος, η Χαϊδελβέργη και το Στρασβούργο. Όσο για την επιστροφή στο Λονδίνο, κανένα πρόβλημα, είχε κανονίσει να γίνει η μεταφορά των γκρουπ του μέσω Χάβρης.
Και ήταν αυτό ακριβώς το πρώτο εμπορικά και μαζικά οργανωμένο ταξίδι στο εξωτερικό! Το καλοκαίρι του 1855, ο Τόμας Κουκ συνόδευσε και ξενάγησε προσωπικά τους πελάτες τους εκτός Βρετανίας.
Ο πλανήτης μας δεν έχει σύνορα και σύντομα ο Κουκ θα το επαλήθευε αυτό: τον Ιούνιο του 1863 συνόδευσε 30 ζευγάρια στη Γενεύη. Όταν μάλιστα είδε μια ταξιδιώτισσα να κρατά λεπτομερές ημερολόγιο από το ταξίδι, το περιέλαβε στον επόμενο τουριστικό οδηγό του για τη Γενεύη! Η διαδρομή ήταν πλέον Λονδίνο-Παρίσι με πολλές ενδιάμεσες στάσεις και μπορούσε ο πελάτης να φτάσει μέχρι και τη Γενεύη: μέχρι το τέλος της χρονιάς, περισσότεροι από 2.000 Βρετανοί είχαν ταξιδέψει στο Παρίσι και οι 500 εξ αυτών ταξίδεψαν μέχρι το τέλος του προορισμού, στην ελβετική πόλη.
Με τη συνεργασία του σιδηροδρομικού δικτύου της Γαλλίας, ο Κουκ είχε πλέον στην κατοχή του φτηνά εισιτήρια μετ’ επιστροφής μεταξύ Παρισιού και Άλπεων, την ίδια ώρα που οργάνωσε και γύρο Ελβετίας με το τρένο. Τα πρώτα γκρουπ του έφτασαν στην Ιταλία το καλοκαίρι του 1864 και σύντομα ο Κουκ ξεναγούσε τους πελάτες του σε δύο οργανωμένα ταξίδια στην Ιταλία: ένα στη Φλωρεντία και τα γύρω αξιοθέατα και ένα που περιλάμβανε τη Ρώμη και τη Νάπολη.
Οι ταξιδιωτικές περιπέτειες στο εξωτερικό, που δεν τέλειωναν σε μια μέρα, έθεσαν ωστόσο νέες προκλήσεις στον Κουκ: ήταν πια υποχρεωμένος να εξασφαλίζει φτηνά δωμάτια και καλό φαγητό στους πελάτες του, την ανερχόμενη μεσαία τάξη, οι οποίοι είχαν περισσότερες απαιτήσεις από τους εργάτες που έκανε βόλτα στη βρετανική επικράτεια.
Τα κανονίσματά του με τους ξενοδόχους της Ευρώπης κατέληξαν σε δύο εμπορικές στρατηγικές, κοινό τόπο σήμερα στα ταξιδιωτικά γραφεία: τα κουπόνια των ξενοδοχείων (από το 1868) που τα χρησιμοποιούσαν οι τουρίστες για να πληρώνουν δωμάτια και γεύματα αντί για μετρητά, και τα travellers cheques (1874), τα οποία έδιναν στον ταξιδιώτη τη δυνατότητα να αντλεί συνάλλαγμα στη χώρα του προορισμού του δίνοντας ως αντάλλαγμα το χαρτονόμισμα που εξέδιδε το πρακτορείο του Κουκ…
Πέρα από την Ευρώπη
Με την επιτυχία της εμπορικής εκμετάλλευσης των ευρωπαϊκών ταξιδιών στο τσεπάκι του, ο Κουκ έβαλε στο στόχαστρο την Αμερική. Το 1865 έκανε μια διερευνητική περιήγηση στη Λατινική Αμερική και οργάνωσε έτσι έναν γύρο στα νότια της ηπείρου που περιλάμβανε περισσότερα από 5.000 χιλιόμετρα με τρένο!
Τέσσερα χρόνια αργότερα, μίσθωσε δύο ατμόπλοια και πήγε τους πελάτες του για πρώτη φορά κρουαζιέρα στον Νείλο! Το απόγειο της ταξιδιωτικής του περιπέτειας θα ερχόταν όμως τον Σεπτέμβριο του 1872, όταν ο 63χρονος πια Κουκ αναχώρησε από το Λέστερ για τον γύρο του κόσμου, κάτι που θα τον κρατούσε μακριά από τις υποχρεώσεις του για 8 μήνες. Ήταν το όνειρο της ζωής του, να ταξιδέψει «στην Αίγυπτο μέσω Κίνας», περιμένοντας υπομονετικά τόσο καιρό τη διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ (1869) αλλά και τη σιδηροδρομική ένωση των δύο ακτών της Βόρειας Αμερικής.
Ο γύρος του κόσμου των 222 ημερών που έκανε ο Κουκ και η παρέα του σύντομα θα γινόταν ετήσιο γεγονός, με αναρίθμητους ανθρώπους να έχουν έτσι τη δυνατότητα να γνωρίσουν γωνιές του κόσμου που μόνο να ονειρευτούν μπορούσαν.
Την ώρα που ο Τόμας απολάμβανε το ταξίδι του στην οικουμένη, ο γιος του Τζον Μέισον Κουκ, που είχε ενταχθεί στο δυναμικό του τουριστικού του γραφείου, είχε βαλθεί να επεκτείνει τη φίρμα σε νέες περιπέτειες. Το όραμά τους ήταν όμως σαφώς διαφορετικό κι έτσι οι δυο τους έληξαν τη συνεργασία τους το 1878, με τον υιό να επιδίδεται στη δική του πια περιπέτεια εμπορικής κατάκτησης του οργανωμένου τουρισμού…
Το τέλος
Οι τεταμένες σχέσεις πατέρα και υιού λύθηκαν κάποια στιγμή, όταν ο Τόμας αποφάσισε να αποσυρθεί από την ενεργό δράση το 1879, αφήνοντας τα ηνία του ταξιδιωτικού κολοσσού του στον Τζον Μέισον. Ο Κουκ ο πρεσβύτερος επέστρεψε στο Λέστερ, όπου και πέρασε ήρεμα τα τελευταία του χρόνια. Άφησε την τελευταία του πνοή στις 18 Ιουλίου 1892, ξέροντας πια ότι η περιπέτεια που είχε αρχίσει δειλά-δειλά με την αναψυχή εργατών σε κοντινούς προορισμούς είχε μετατραπεί σε μια ιδιαίτερα επικερδή επιχείρηση.
Στη δεκαετία του 1890 πέθανε και ο γιος Κουκ, αφήνοντας το ταξιδιωτικό γραφείο στους τρεις γιους του. Ήταν πια πολυεθνική εταιρία με παραρτήματα στις τέσσερις γωνιές της υφηλίου.
Μέχρι και χθες, η Thomas Cook Group ήταν ένας από τους ηγέτες στην ταξιδιωτική αγορά, μεταφέροντας περισσότερους από 20 εκατομμύρια τουρίστες στα μήκη και τα πλάτη της γης και δίνοντας δουλειά σε 27.000 ανθρώπους σε 17 χώρες του κόσμου…
