Το είδος Viscum album, γνωστό στην Ελλάδα ως ιξός, μηλιός, βίσκον το λευκό ή γκι (από το γαλλικό gui), είναι ένας αειθαλής, δίοικος θάμνος που αναπτύσσεται σαν ημιπαράσιτο πάνω σε κλαδιά δασικών και οπωροφόρων δέντρων-ξενιστών.
Τρία υποείδη, τα οποία διαφέρουν στην επιλογή του ξενιστή και ένα τέταρτο υποείδος, γνωστό στην Κρήτη, έχουν αναγνωριστεί στην Ευρώπη:
To V. album album L. που παρασιτεί στα δικoτυλήδονα δέντρα.
To V. album abielis που παρασιτεί στα είδη Abies (Έλατα).
To V. album austriacum που παρασιτεί στα είδη Pinus (πεύκα) και σπανιότερα στα είδη Larix (λάρικα) και Picea (ερυθρελάτη).
To V. album creticum που παρασιτεί στην τραχεία πεύκη αποκλειστικά στην Κρήτη.
Στην Ελλάδα βρίσκεται συχνά πάνω σε διάφορα δενδρώδη είδη κυρίως έλατα (γένος Abies) αλλά και λεύκες (γένος Populus), γηραιές αγριομηλιές (γένος Malus), φλαμουριές (γένος Tilia), πεύκα (γένος Pinus), Κράταιγο (γένος Crataegus), ψευδοακακίες (γένος Robinia), ιτιές (γένος Salix), και σπανιότερα σε καστανιές (γένος Castanea, Aesculus), και βελανιδιές (γένος Quercus).
Στη Βόρεια Ελλάδα είναι δυνατόν να βρεθεί σε οπωροφόρα δέντρα και δασικά είδη, ενώ στη Νότια Ελλάδα σχεδόν αποκλειστικά σε έλατα.
Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του Viscum album (Πηγή: Μπούλακα, 2013)
Οικονομική σημασία – χρήσεις
Ο Ιξός αποτελεί ένα ευρέως διαδεδομένο και βλαβερό ημιπαράσιτο για ένα μεγάλο φάσμα καλλωπιστικών και οικονομικής σημασίας φυτών (δασικά, οπωροφόρα) γιατί τα καταστρέφει. Παράλληλα όμως αποτελεί μια πολύτιμη πηγή ενδιαφέροντος για φυτοπαθολόγους, καλλιεργητές, δασολόγους και ιατρικούς ερευνητές.
Χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα ως θεραπευτικό φυτό, ενώ το 1917 χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην θεραπεία του καρκίνου από τους ανθρωποσοφιστές Rudolf Steiner και Ita Wegman. Εδώ και 30 χρόνια είναι το πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο ανοσοενισχυτικό έκδοχο στη θεραπεία του καρκίνου σε περιοχές της Ευρώπης και κυρίως στη Γερμανία και την Σουηδία. Τα εκχυλίσματα του φυτού χρησιμοποιούνται κυρίως ως ενέσεις. Μόνο στη Γερμανία υπολογίζεται ότι δαπανώνται κάθε χρόνο για τα φαρμακευτικά παράγωγά του περισσότερα από 30 εκατομμύρια δολάρια.
Ιδιαίτερο εμπορικό ενδιαφέρον παρουσιάζει κατά την περίοδο των χριστουγεννιάτικων εορτών όπου μαζί με το αρκουδοπούρναρο (ου) έχουν καθιερωθεί ως το διακοσμητικό έμβλημα των ημερών της μεγάλης γιορτής.
Στην Ελλάδα, ο ιξός αποτελούσε τροφή για τα ζώα ιδίως τους χειμερινούς μήνες που η τροφή ήταν σπάνια. Αυξάνει μάλιστα τη παραγωγή γάλατος στα αιγοπρόβατα χωρίς κόστος, ενώ ακόμα και σήμερα στις πλαγιές του Ταϋγέτου αλλά και στα όρη της Πίνδου, οι τσοπάνηδες συλλέγουν το πολύτιμο φυτό που παρέχει η φύση.
Διασπορά του Viscum album
Στη φύση διαδίδεται αποκλειστικά από σπόρο που μεταφέρεται με την βοήθεια των πουλιών. Είναι γνωστή η ιδιαίτερη προτίμηση που δείχνει στους καρπούς του ιξού ένα είδος τσίχλας, η Γερακότσιχλα. Αυτό υποδουλώνει, εξάλλου, και η επιστημονική ονομασία του είδους Turdus viscivorus – Κίχλη η ιξοβόρος. Ο όρος viscivorus στην επιστημονική ονομασία είναι λατινικός, παραγόμενος από τα συνθετικά viscum -i «ιξός, γκι» + vŏro «καταβροχθίζω», που παραπέμπει ευθέως στην κυριότερη από τις διατροφικές προτιμήσεις του πτηνού.
Οι σπόροι του, περιβάλλονται από μία κολλώδη ουσία και για να φυτρώσουν πρέπει πρώτα να περάσουν από το πεπτικό σύστημα των πουλιών που τους τρώνε, όπως οι τσίχλες. Ο σπόρος δεν καταστρέφεται μέσα στο στομάχι του πουλιού, αντίθετα, ένζυμα που βρίσκονται στο πεπτικό του σύστημα τον ενεργοποιούν, έτσι ώστε όταν το πτηνό αφήσει τα περιττώματα του πάνω σε άλλο δένδρο, αυτά κολλούν στο κλαδί λόγω της κόλλας, και ο γόνιμος σπόρος φυτρώνει. Ο ιξός αναπαράγεται μόνο με αυτό τον τρόπο, αφού έχει αποδειχτεί ότι οι σπόροι δεν βλαστάνουν όταν τοποθετηθούν σε νερό ή χώμα.
Βιολογία
Ο ιξός έχει ιδιόμορφη βιολογία. Κατά τη βλάστηση τα σπέρματα δίνουν βλαστίδιο, το οποίο έχει αρνητικό φωτοτροπισμό. Καθώς η κορυφή του κυρτώνεται προς τα κάτω, στην επιφάνεια της φλούδας του κλαδιού, πλατύνεται και προσκολλάται με δισκοειδές όργανο. Από το κέντρο αυτού του οργάνου μερικά κύτταρα τρυπούν τη φλούδα και σχηματίζονται μυζητήρες που φτάνουν έως το κάμβιο. Ακολούθως, μεταξύ φλοιού και ξύλου, αναπτύσσεται δίκτυο μυζητήρων, ιδιαίτερα στην κατά μήκος διεύθυνση των κλάδων. Η διείσδυση των μυζητήρων μέσα στον ξενιστή γίνεται με τη δράση ορισμένων ενζύμων.
Οι μυζητήρες είναι ρίζα παρασιτικών φυτών που εισχωρεί στον κορμό άλλων φυτών για να απορροφήσει νερό και θρεπτικές ουσίες.
(Πηγή: Ζελοβίτης, 2011)
Ο ιξός είναι φωτοσυνθετικά ενεργός αλλά παρόλα αυτά για τις λειτουργικές του ανάγκες λαμβάνει θρεπτικά συστατικά και νερό από το δέντρο-ξενιστή στο οποίο παρασιτεί μέσω του μυζητήρα του
Η παρασιτική σχέση Viscum-ξενιστή πολλές φορές είναι καταστρεπτική για τον ξενιστή. Έχει αποδειχθεί ότι η παρασιτική προσβολή των δέντρων από το γκι προκαλεί μείωση της ανάπτυξης του ξενιστή, μείωση του μήκους και του αριθμού των φύλλων του καθώς και πτώση των φύλλων του Αυτή η απώλεια των φωτοσυνθετικών ιστών οδηγεί στην μείωση του φωτοσυνθετικού ρυθμου, τη μείωση της ικανότητας αφομοίωσης άνθρακα, τη μείωση της παραγωγής υδρογονανθράκων και μείωση της διαθεσιμότητας των θρεπτικών συστατικών και του νερού που χρειάζονται οι μολυσμένοι ιστοί του ξενιστή για την ανάπτυξή τους.
Λαϊκή παράδοση
Από τους αρχαίους καιρούς ο ιξός ήταν ένα από τα πιο μυστηριώδη και ιερά φυτά στην ευρωπαϊκή λαϊκή παράδοση, περιβεβλημένο με ιδιότητες υπερφυσικές, χαρισμένες από τους θεούς. Θεωρούνταν σύμβολο ζωής και γονιμότητας, αντίδοτο ενάντια στα δηλητήρια αλλά και αφροδισιακό.
Οι μεγαλύτεροι φιλόσοφοι στην ιστορία της Ελλάδας, ο Αριστοτέλης και ο Θεόφραστος. Πατέρες της Ζωολογίας και της Βοτανολογίας αντίστοιχα, ασχολήθηκαν με τον ιξό. Ο Ιπποκράτης, ο Πλίνιος, ο Θεόφραστος και ο Παράκελσος το θεωρούσαν σημαντικό για την θεραπεία της επιληψίας και την καταπολέμηση των όγκων, οι δε Δρυίδες χρησιμοποιούσαν το γκυ που φύτρωνε σε βελανιδιές (πολύ σπάνιο) για να φτιάξουν τα σπουδαία φάρμακά τους και τα μαγικά τους φίλτρα!
Οι Δρυίδες σεβόντουσαν τον Ιξό σαν το ιερότερο των ιερών, ειδικά όταν εμφανιζόταν στη βελανιδιά, το πιο ιερό τους δένδρο. Ήταν το «Ιερό Κλαδί» τους, το κλειδί για τον Παράδεισο και τον Κάτω Κόσμο.
Στο ημερολόγιο δένδρων των Δρυίδων η 23η Δεκεμβρίου είναι αφιερωμένη στον Ιξό, την ημέρα που κόβεται από τη βελανιδιά με τελετή. Μετά από προσευχές ο Αρχιδρυίδης ανέβαινε πάνω στο δένδρο και έκοβε τον Ιξό με ένα χρυσό δρεπάνι
Οι Δρυίδες πίστευαν ότι ο Ιξός παρείχε προστασία στους κατόχους του από κάθε είδους κακή επίδραση ενώ το χρησιμοποιούσαν σαν παράγοντα ο οποίος προστάτευε από την δράση των δηλητηρίων και έδινε σε όσους το χρησιμοποιούσαν μακροβιότητα και γονιμότητα Ίσως η επιλογή του χρυσού ως μετάλλου για την κατασκευή του ιερού δρεπανιού δεν είχε μόνον μια σημασία εξιδανίκευσης για τον τονισμό της ιερής και ευγενικής φύσης του εν λόγω φυτού, αλλά εμπειρικά, ήδη από εκείνη την εποχή είχαν παρατηρήσει ότι τα χάλκινα ή τα σιδηρά δρεπάνια ενδεχομένως προκαλούσαν πτώση της δύναμης των εκχυλισμάτων
Κατά το Μεσαίωνα και αργότερα, κλαδιά από γκι κρέμονταν από το ταβάνι για να εκδιώξουν τα κακά πνεύματα Στην Ευρώπη τα έβαζαν μπροστά στις πόρτες των σπιτιών και των στάβλων για να προλαβαίνουν την είσοδο των μαγισσών. Πίστευαν επίσης ότι το γκι από βελανιδιά μπορούσε να σβήσει μια φωτιά. Αυτή η αντίληψη προερχόταν από την αρχαία πίστη οτι το γκι μπορούσε από μόνο του να φυτρώσει στο δέντρο κατά τη διάρκεια μιας αστραπής. Στις Ρωμαϊκές παραδόσεις, ο ιξός θεωρείται πως εξασφαλίζει την καλοτυχία.
Στις μέρες μας, ο ιξός (γκι) συνήθως χρησιμοποιείται σαν Χριστουγεννιάτικη διακόσμηση, συνήθεια η οποία προέρχεται από ένα έθιμο των Ρωμαίων, οι οποίοι συνήθιζαν να στέλνουν κλαδιά δέντρων μαζί με άλλα δώρα στους φίλους τους, κατά τη διάρκεια των χειμερινών εορτών του θεού Κρόνου, γνωστών ως Σατουρνάλια (Saturnalia). Επίσης πιστεύεται οτι το γκι φύτρωσε για πρώτη φορά στις πατημασιές του Χριστού, όταν αυτός βάδιζε στη γη και τα αγκαθωτά φύλλα του αλλά και οι κόκκινοι καρποί του, συμβολίζουν τα μαρτυρία του Σωτήρα, λόγος για τον οποίο το γκι λέγεται και το «αγκάθι του Χριστού» σε πολλές γλώσσες της Βόρειας Ευρώπης. Πιθανόν η σχέση με αυτούς τους μύθους ήταν ο λόγος που το γκι ονομάστηκε το «Αγιο Δέντρο», όπως αναφέρεται γενικότερα από τους παλιότερους συγγραφείς.
Η Χριστιανική παράδοση πιστεύει ο ιξός ήταν κάποτε δένδρο, από του οποίου το ξύλο φτιάχτηκε ο σταυρός που σταυρώθηκε ο Χριστός. Το δέντρο σ’ αυτή τη περίπτωση μαραίνεται από μεγάλη ντροπή και μεταμορφώνεται σε ένα φυτό το οποίο παρέχει καλή τύχη σε όλους όσους περνούν κάτω από αυτό.
Επιμέλεια: Νίκος Θεοφάνους
https://dasarxeio.com/
