To κάστρο του Γερακίου είναι ένα φράγκικο κάστρο που εξελίχθηκε σε καστροπολιτεία, σε υψόμετρο 400μ στους πρόποδες του Πάρνωνα, σε σημείο που ήταν κατοικημένο από την προϊστορική εποχή. Ήταν ένα από τα πιο σημαντικά κάστρα της Πελοποννήσου κάποτε, αλλά δεν διατηρείται σε καθόλου καλή κατάσταση.
Ιστορία
Μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Λατίνους σταυροφόρους το 1204, οι Φράγκοι έγιναν κύριοι εκτός άλλων περιοχών και της Πελοποννήσου, του Μωρέως, την οποία διαίρεσαν σε δώδεκα μεγάλες βαρονίες και τοπαρχίες. Μία απ΄ αυτές ήταν και το Γεράκι μαζί με την περιοχή του, όπου ανέλαβε επικεφαλής ο Γάλλος βαρόνος Γκυ ντε Νιβελέ (Guy de Nivelet) το 1209.
Ο Γκυ ντε Νιβελέ ή ο γιος του Ιωάννης έκτισε εκεί το κάστρο. Δεν είναι ακριβώς γνωστό πότε. Το πιο πιθανό γύρω στο 1250.
Ο Νιβελέ είναι αυτός που ονόμασε το κάστρο «Γεράκι». Η πόλη ήταν γνωστή από την αρχαιότητα σαν «Γερόνθραι» και κατοικείτο συνεχώς από την Νεολιθική εποχή όπως αποδεικνύεται από ευρήματα της 4ης χιλιετίας π.Χ.
Το Γεράκι μαζί με το κάστρο του έμειναν μόνο 50 χρόνια στα χέρια των Φράγκων. Το 1262 αναγκάσθηκαν να το παραδώσουν στους Βυζαντινούς μαζί με τα κάστρα της Μονεμβασίας, του Μυστρά και της Μάνης σαν λύτρα για την απελευθέρωση του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου και των άλλων βαρόνων και ιπποτών, οι οποίοι στη μάχη της Πελαγονίας το 1259 είχαν συλληφθεί αιχμάλωτοι από τους Βυζαντινούς.
Μετά την ανάκτησή του από τους Βυζαντινούς, το Γεράκι φαίνεται ότι σημείωσε νέα περίοδο κοινωνικής και θρησκευτικής ακμής. Γι’ αυτό συναντάει κανείς εγκατεστημένες στην περιοχή οικογένειες με σπουδαιοφανείς τίτλους και μεγάλα ονόματα
Οι Βυζαντινοί κράτησαν το Γεράκι 200 χρόνια. Το 1460 όμως ο Μυστράς μαζί με την υπόλοιπη Λακωνία (και το Γεράκι), εκτός από τη Μονεμβασία, περιήλθαν στα χέρια των Τούρκων, των οποίων ηγήθηκε ο ίδιος ο Μωάμεθ ο Κατακτητής.
Τρία χρόνια αργότερα, το 1463, το Κάστρο του Γερακίου καταλήφθηκε από τους Βενετούς, αλλά έμεινε κάτω από την κυριαρχία τους μόνο πέντε χρόνια και το 1468 πέρασε πάλι στα χέρια των Τούρκων.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, κτίστηκαν μέσα στο κάστρο και στη γύρω περιοχή και άλλοι ναοί.
Το κάστρο εγκαταλείφθηκε σχετικά νωρίς, κάπου τον 15ο ή τον 16ο αιώνα, οπότε το Γεράκι μεταφέρθηκε στη θέση του σημερινού οικισμού και αποτέλεσε κεφαλοχώρι της ενετοκρατούμενης και τουρκοκρατούμενης Πελοποννήσου.
Προσωπική εκτίμηση: το κάστρο πρέπει να εγκαταλείφθηκε λίγο μετά την κατάληψη από τους Τούρκους δεδομένου ότι δεν υπάρχουν τουρκικά ή ενετικά ίχνη. Μετά από αυτό, σταδιακά παρήκμασε και ο υπόλοιπος οικισμός που μέχρι το τέλος του 16ου αιώνα, ουσιαστικά, ερήμωσε.
Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Τα υπολείμματα του κάστρου διακρίνονται στις δύο κορυφές του λόφου με το όνομα «Παλαιόκαστρο». Στη βόρεια κορυφή σώζονται το κάστρο και, κάτω από αυτό, στη δυτική ομαλή πλαγιά, τα κτίσματα του βασικού μεσαιωνικού οικισμού. Στη νότια κορυφή σώζονται υπολείμματα μιας δεύτερης οικιστικής συγκέντρωσης που συνδέεται με τον βασικό οικισμό με μονοπάτι ανοιγμένο σε διάσελο, μήκους 700μ., που ενώνει τις δύο κορυφές.
Τα τείχη του κάστρου είναι ερειπωμένα. Διατηρούνται κάποια οχυρωματικά έργα και οι πυργίσκοι στην πευρά της κορυφογραμμής του λόφου, που βλέπουν προς τη πεδιάδα μέχρι τον μακρινό Λακωνικό κόλπο.
Στο κάστρο σώζονται, άλλοι περισσότερο και άλλοι ολιγότερο ακέραιοι, περίπου 30 ναοί από τους οποίους οι 10 μέσα στον μεσαιωνικό οικισμό. Οι πλέον αξιόλογοι από αυτούς είναι από τον 12ο αιώνα οι σταυροειδείς με τρούλο στηριζόμενοι σε πεσσούς ναοί του Αγίου Σώζοντος και του Αγίου Αθανασίου, και οι δύο διακοσμημένοι με τοιχογραφίες από τον 12ο και 14ο αιώνα αντίστοιχα, ο σταυρεπίστεγος ναός των Αγίων Θεοδώρων, ο ναός του Προφήτη Ηλία με τοιχογραφίες από τον 17ο αιώνα αγιορείτικου τύπου με τρούλο στη θέση Δάφνη, όπου παλαιότερα υπήρχε μοναστήρι, ο σταυρεπίστεγος ναός της Αγίας Παρασκευής με τοιχογραφίες του 13ου αιώνα σε τρία στρώματα, ο μονόκλιτος ναός της Παναγίας της Ελεούσης (Ζωοδόχου Πηγής) σε τύπο θολωτής βασιλικής στην περιοχή κάτω από το Κάστρο με τοιχογραφίες του 1431, ο ναός του Προφήτη Ηλιού στη μέση του βουνού του Κάστρου, και αυτός σε τύπο θολωτής βασιλικής, καθώς και ο σταυρεπίστεγος ναός των Ταξιαρχών στη δεύτερη κορυφή νοτίως της κορυφής του Κάστρου, όπου μεταξύ άλλων υπάρχει μία τοιχογραφία της αλώσεως της Ιεριχούς από τον ήχο των σαλπίγγων των Ισραηλιτών υπό την ηγεσία του Ιησού του Ναυή.
Κατά την ανέγερση ορισμένων ναών γύρω από το χωριό, όπως ο ναός του Αγίου Αθανασίου, του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου κ.α., χρησιμοποιήθηκαν και μάρμαρα, τα οποία είναι εμφανές ότι προήλθαν από αρχαίους ναούς, οικοδομήματα και βάθρα αγαλμάτων.
Εκτός από τους προαναφερόμενους ναούς, διακρίνονται περίπου άλλοι σαράντα ναοί ερειπωμένοι. Πιθανώς να υπήρχαν και άλλοι ναοί, οι οποίοι κατεστράφησαν με την πάροδο του χρόνου και κανένα ίχνος δεν απέμεινε.
Τα πιο σημαντικά μνημεία στο Γεράκι σύμφωνα με την ιστοσελίδα ΟΔΥΣΣΕΥΣ του Υπ. Πολιτισμού:
Μέσα στο κάστρο
- Ναός Αγίου Γεωργίου. Τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα, μέσα στο Κάστρο. Στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν τοιχογραφίες του 14ου αιώνα.
- Ναός Ζωοδόχου Πηγής. Μονόχωρος ναός με τοιχογραφίες του 15ου αιώνα.
- Ναός Αγίας Παρασκευής. Σταυρεπίστεγος ναός με τοιχογραφίες του 15ου αιώνα.
- “Πέρα Εκκλησίες”: ναός Προφήτη Ηλία (μονόχωρος, με τοιχογραφίες του 15ου αιώνα), ναός Θεοφανείων (σταυρεπίστεγος, με τοιχογραφίες του 13ου αιώνα), ναός Ταξιαρχών (σταυρεπίστεγος, με τοιχογραφίες 15ου αιώνα).
Στον οικισμό
- Στον σύγχρονο οικισμό του Γερακίου και στην περιφέρειά του υπάρχουν σημαντικά μνημεία:
- Ναός Ευαγγελίστριας, μονόκλιτος σταυροειδής εγγεγραμμένος, με τοιχογραφίες 12ου-13ου αιώνα.
- Ναός Αγίου Σώζοντα, τετράστυλος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο (πιθανώς 12ου αιώνα), με τοιχογραφίες 13ου αιώνα.
- Ναός Αγίου Αθανασίου, τετράστυλος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο (πιθανώς 12ου αιώνα), με τοιχογραφίες 13ου αιώνα.
- Ναός Αγίου Νικολάου, δίκλιτος ναός, με τοιχογραφίες του τέλους του 13ου αιώνα.
- Ναός Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, μονόχωρος ναός, με τοιχογραφίες σε δύο στρώματα, τέλους 13ου-αρχών 14ου αιώνα και μέσων 15ου αιώνα.
Το Κάστρο στην Τέχνη και στο Λόγο
Από το “Χρονικόν του Μωρέως” σχετικά με την κατασκευή του κάστρου:
Ἄλλος πάλε ἀπὸ αὐτοῦ ἔγραφεν στὸ βιβλίον·
μισὶρ Γγιοῦν τὸν ἔλεγαν ντὲ Νιβηλὲ τὸ ἐπίκλην·
ἕξι φίε τοῦ ἐδόθησαν νὰ ἔχῃ εἰς τὴν Τσακωνίαν·
κάστρον ἔχτισεν ἐκεῖ, τὸ ὠνόμασεν Γεράκι.
