Η πολιορκία της Κων/πολης από τους Άραβες (717-718) και η συντριβή τους – Το νομοθετικό έργο του Λέοντα Γ’ – Το ξεκίνημα της εικονομαχίας – Οι σφοδρές αντιδράσεις που συνάντησε η καταστροφή των εικόνων.
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΛΕΩΝ Γ’
Ένας από τους σημαντικότερους Βυζαντινούς αυτοκράτορες, ήταν ο Λέων Γ’ ο Ίσαυρος, με τον οποίο ξεκινά η λεγόμενη ”Δυναστεία των Ισαύρων”. Η Ισαυρία, ήταν μια περιοχή στη σημερινή νοτιοανατολική Τουρκία και οι κάτοικοί της, σκληροί και πολεμοχαρείς, είχαν τεράστια συμβολή, στην άμυνα του Βυζαντίου.
Για τον Λέοντα Γ’, υπήρχε παλαιότερα η άποψη, ότι καταγόταν από την Ισαυρία, για αυτό και ονομάστηκε Ίσαυρος. Ωστόσο η θεωρία αυτή είναι, όπως αποδείχθηκε, λαθεμένη. Ο Λέοντας, ονομαζόταν αρχικά Κόνωνας και καταγόταν από ταπεινή οικογένεια της Γερμανίκειας της Συρίας που είχε μεταναστεύσει στη Μεσημβρία του Πόντου (σημερινή Ανατολική Θράκη), στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού Β’ (685-695).
Όταν ο Ιουστινιανός Β’ προσπάθησε να ανακτήσει τον θρόνο του,ο Λέοντας προσλήφθηκε στην υπηρεσία του και γρήγορα διακρίθηκε για τις ικανότητές του.
Οι στρατιωτικές και διπλωματικές του επιτυχίες, ξεκίνησαν από τον Καύκασο (Αλανία, Αβασγία, Λαζική, Ιβηρία), όπου αντιμετώπισε με επιτυχίες τους Άραβες που είχαν φτάσει ως εκεί. Ο διάδοχος του Ιουστινιανού Β’, Αναστάσιος Β’, διόρισε τον Λέοντα στρατηγό του θέματος Ανατολικών στη δυτική Μικρά Ασία.
Η αναρχία και η κοινωνική αναστάτωση ταλάνιζαν για χρόνια τη βυζαντινή αυτοκρατορία, σε μια περίοδο που η αραβική απειλή είχε αρχίσει να ισχυροποιείται στην Ανατολή.
Από την άλλη, οι στρατιωτικές επιτυχίες και οι φιλοδοξίες του Λέοντα, τον οδήγησαν στην απόφαση να κινηθεί για την κατάληψη της εξουσίας.
Ο Λέοντας μιλούσε άπταιστα αραβικά και καταλάβαινε τον τρόπο σκέψης των Αράβων. Από την έδρα του, το Αμόριο, αντιμετώπισε τους Άραβες με διπλωματικούς χειρισμούς, που δεν είναι ξεκάθαροι.
Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ – Ο ΛΕΩΝΤΑΣ Γ’ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ
Έτσι,ξεκίνησε την ”πορεία” του προς τη Βασιλεύουσα. Φρόντισε να κλείσει συμμαχία με τον Αρτάβασδο, στρατηγό του θέματος των Αρμενιακών, υποσχόμενος την κόρη του για σύζυγό του και το αξίωμα του κουροπαλάτη. Στα στρατεύματα του Λέοντα, προσχωρούσαν συνεχώς ως τη Νικομήδεια, αξιωματικοί που είχαν στασιάσει κατά του αυτοκράτορα Θεοδόσιου Γ΄.
Εκεί, δόθηκε η κρίσιμη μάχη με τα στρατεύματα του θέματος του Οψικίου, στη οποία ο Λέοντας υπερίσχυσε και αιχμαλώτισε τον γιο του αυτοκράτορα. Στη συνέχεια, στρατοπέδευσε στη Χρυσόπολη και ετοιμάστηκε για την πολιορκία της Κων/πολης. Εκεί όμως, είχαν ήδη εκδηλωθεί ανατρεπτικές κινήσεις εναντίον του αυτοκράτορα.
Όμως και οι Άραβες υπό τον Μασλαμά (Maslamah), αδερφό του χαλίφη, είχαν φτάσει έξω από την Κων/πόλη…
Ο Θεοδόσιος Γ’, δέχτηκε να εγκαταλείψει τον θρόνο, με όρους να ελευθερωθεί ο γιος του και ο ίδιος να φύγει ανενόχλητος και να ασπαστεί τον μοναχισμό σε μονή της Εφέσου. Οι όροι του έγιναν δεκτοί και τον Μάρτιο του 717, ο Λέοντας πέρασε τη Χρυσόπορτα και στέφτηκε αυτοκράτορας στην Αγιά Σοφιά.
Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΡΑΒΕΣ – Η ΠΑΝΩΛΕΘΡΙΑ ΤΟΥΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΧΩΡΗΣΗ ΤΟΥΣ
Όταν ο Λέοντας ανέβηκε στον θρόνο, ήταν περίπου 30 ετών. Είχε συνειδητοποιήσει τα προβλήματα που έπρεπε ν’ αντιμετωπίσει. Το φλέγον όμως ζήτημα, ήταν η αντιμετώπιση των Αράβων που πολιορκούσαν την Κωνσταντινούπολη.
Οι Άραβες (και Πέρσες) που πολιορκούσαν την Πόλη, ήταν 80.000, υπό την ηγεσία του Μασλαμά. Η πολιορκία ξεκίνησε στις 15 Αυγούστου του 717. Σε δύο εβδομάδες, έφτασε και ο αραβικός στόλος, που διοικούσε ο παλιός γνώριμος του Λέοντα, Σουλεϊμάν.
Η δύναμή του ήταν εντυπωσιακή 1.800 πλοία! Όπως έγραφε ο Θεοφάνης ”από της Ιερείας έως της πόλεως ολόξυλον φαίνεσθαι την θάλασσαν” (η Ιερεία βρισκόταν στην ασιατική παραλία).
Ωστόσο, το υγρόν πυρ, έκανε πολύ δύσκολη τη ζωή των Αράβων πολιορκητών. Να αναφέρουμε ότι το υγρόν πυρ, ήταν επινόηση του Έλληνα μηχανικού Καλλίνικου, από τη Δαμασκό της Συρίας.
Ήταν μείγμα θείου, πίσσας, περσικής μαστίχας, ρετσινιού πεύκου, νίτρου και πετρελαίου, που μπορούσε να αναφλεγεί και εκτοξευόταν με πρωτόγονες φλογοβόλες μηχανές (συνήθως αυτές είχαν διαμορφωμένα τα στόμια τους με τέτοιο τρόπο, ώστε να μοιάζουν με στόματα άγριων τεράτων που έβγαζαν φωτιά!).
Το υγρόν πυρ, κατέστρεφε ξύλα, πέτρες, σίδερα, φυσικά τις ανθρώπινες σάρκες, δεν σβηνόταν με νερό και μπορούσε να επιπλεύσει στην επιφάνεια της θάλασσας καίγοντας όσους πηδούσαν μέσα στο νερό για να σωθούν! Η ακριβής σύστασή του, δεν είναι μέχρι σήμερα γνωστή.
Ο Μασλαμάς, αποφάσισε να συνεχίσει την πολιορκία και τον χειμώνα. Αυτό ήταν και το μοιραίο λάθος του! Ο χειμώνας του 717-718 ήταν πολύ βαρύς, τέτοιος ”ώστε την γην επί ημέρας ρ’ (=100) μη φαίνεσθαι εκ της κρυσταλλωθείσης χιόνος”!
Οι Άραβες, δεν ήταν συνηθισμένοι σε τέτοιες συνθήκες. Φορούσαν ρούχα για ζεστά κλίματα και είχαν λεπτές σκηνές. Επίσης το χιόνι, δεν τους επέτρεπε να αναζητήσουν τροφή. Έτσι, πέθαιναν από το κρύο και την πείνα. Σύμφωνα με τον Θεοφάνη, έτρωγαν τα ψόφια υποζύγιά τους και όταν τελείωσαν κι αυτά, καταβρόχθιζαν τους νεκρούς τους αναμειγνύοντας τη σάρκα τους με περιττώματα και ψήνοντάς την…
Ο Σουλεϊμάν, υπήρξε ένα από τα θύματα των κακουχιών.
Την άνοιξη του 718, όμως οι Άραβες αναθάρρησαν καθώς έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη δύο ισχυροί στόλοι σε βοήθειά τους. Ο ένας από την Αίγυπτο κι ο άλλος από την Αφρική. Οι Αιγύπτιοι που υπηρετούσαν στους δύο στόλους και προέρχονταν από τον “παλιό” χριστιανικό πληθυσμό, εγκατέλειψαν τα πλοία νύχτα και αφού επιβιβάστηκαν σε λέμβους “εν τη πόλει προσέφυγαν τον βασιλέα ευφημούντες”.
Έδωσαν μάλιστα και πολύτιμες πληροφορίες για το πού ακριβώς βρισκόταν ο αραβικός στόλος. Έτσι, ο Λέοντας έστειλε αμέσως εκεί δρόμωνες, οι οποίοι κατέστρεψαν με το υγρόν πυρ τα περισσότερα πλοία των Αράβων.
Αλλά και στην ξηρά, οι Άραβες βρέθηκαν αντιμέτωποι με ένα απροσδόκητο εχθρό. Οι Βούλγαροι, παλαιότερα εχθροί του Βυζαντίου, αφού πήραν μια γενναία (αντ)αμοιβή σε χρυσό από τον Λέοντα, έστειλαν στρατό εναντίον τους, ο οποίος τους βρήκε εξασθενημένους και εξαντλημένους και εξόντωσε 22.000 περίπου απ΄ αυτούς.
Τον Αύγουστο του 718, ο χαλίφης Ουμάρ Β’, έδωσε εντολή να τερματιστεί η πολιορκία. Τα αραβικά πλοία, “έπεσαν” σε δυνατούς ανέμους στο Αιγαίο (τα γνωστά μας σήμερα μελτέμια) και μόλις πέντε (!) από τα αρχικά 1800 επέστρεψαν στη βάση τους!
Η νίκη των Βυζαντινών επί των Αράβων ήταν τεράστιας σημασίας. Ο γνωστός Άγγλος ιστορικός Έντουαρντ Γκίμπον (εξελ. Εδουάρδος Γίββων) (1737-1794), ο οποίος δεν φημιζόταν καθόλου για τις φιλελληνικές του απόψεις, το αντίθετο μάλιστα, έγραψε χαρακτηριστικά: (Ο Λέων) “έσωσε τους προγόνους μας στη Βρετανία και τους γείτονές μας στη Γαλατία από τον πολιτικό και θρησκευτικό ζυγό του Κορανίου”.
Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΛΕΟΝΤΑ Γ’ ΣΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ – ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ
Οι πόλεμοι ανάμεσα στους βυζαντινούς και τους Άραβες κατά την περίοδο της βασιλείας του Λέοντα Γ’, συνεχίστηκαν σε πιο περιορισμένη έκταση όμως. Το 726 άλωσαν την Καισάρεια της Καππαδοκίας, την ίδια χρονιά πολιόρκησαν τη Νίκαια, ενώ αργότερα κατέλαβαν σημαντικά βυζαντινά φρούρια, όπως το Κάστρον Αετούς, το Χερσηνόν και το Σιδηρούν Κάστρον.
Ωστόσο, το 740, ο Λέοντας Γ’ και ο γιος του Κωνσταντίνος, ηλικίας 21 ετών τότε, (μετέπειτα αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε’), συνέτριψαν στο Ακροϊνό της Φρυγίας, κοντά στην αρχαία Πρυμνησσό, τους Άραβες που με 90.000 πεζούς και 20.000 ιππείς, απειλούσαν τη μεγάλη οδό Δορυλαίου-Αμορίου-Ικονίου. Πολύτιμοι σύμμαχοί τους αποδείχτηκαν οι Χάζαροι, μια πριγκίπισσα των οποίων η Cicah, βαφτίστηκε χριστιανή και με το όνομα Ειρήνη, νυμφεύθηκε τον διάδοχό του Λέοντα Γ’ Κωνσταντίνο.
Στο νομοθετικό τομέα, ο Λέοντας εξέδωσε την “Εκλογή των νόμων εν συντόμω γενομένη”, γνωστή απλά ως “Εκλογή” που αντικατέστησε την παλαιότερη, ιουστινιάνεια νομοθεσία. Έδωσε επίσης απόλυτη προτεραιότητα στην αναδιοργάνωση του στρατού και στην αναπροσαρμογή του αμυντικού μηχανισμού της αυτοκρατορίας. Έκανε μετατροπές στο θεσμό των θεμάτων και κωδικοποίησε την αγροτική νομοθεσία.
Η ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ (726-787)
Σαφώς, στον στρατιωτικό και νομοθετικό τομέα, ο Λέων Γ’ υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Βυζαντινούς αυτοκράτορες. Το πεδίο στο οποίο υπήρξαν έντονες αντιπαραθέσεις και αντικρουόμενες απόψεις ήταν η θρησκευτική του πολιτική.
Η ευκολία με την οποία οι Άραβες είχαν κατακτήσει περιοχές του Βυζαντίου στη Μέση Ανατολή, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι πολλοί πληθυσμοί εκεί, τους είδαν ως μια ανανεωτική αλλαγή από τις δογματικές αντιπαραθέσεις από τις οποίες η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν απαλλάχτηκε ποτέ.
Παράλληλα, το Ισλάμ της εποχής εκείνης είχε πολλά κοινά στοιχεία με τις βασικές αρχές του χριστιανισμού. Στηριζόμενο και σε χωρία της Π. Διαθήκης, απαγόρευε όλες τις ζωγραφιστές απεικονίσεις.
Είναι αλήθεια, ότι από τον 6ο αιώνα, η λατρεία των εικόνων στη βυζαντινή αυτοκρατορία είχε ξεφύγει από τα λογικά πλαίσια, καθώς δεν λατρευόταν μόνο το πρόσωπο που απεικονιζόταν, αλλά και το ξύλο, η βαφή και ο χρυσός τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη βάπτιση, έφερναν την εικόνα στη θέση του αναδόχου κι έπαιρναν από το χρώμα της ξύσμα που ανακάτευαν στη θεία μετάληψη ή το χρησιμοποιούσαν για θεραπευτικούς σκοπούς.
Ο Λέοντας μάλλον δεν τα πήγαινε καλά με τη θρησκεία. Ίσως η καταγωγή του από τη Συρία και η μακρόχρονη “θητεία” του σε περιοχές που γειτνίαζαν με μουσουλμανικά εδάφη, τον είχαν επηρεάσει. Παράλληλα, δεν έτρεφε καμία απολύτως εκτίμηση για τα μοναστήρια και τους νέους που γίνονταν μοναχοί, καθώς δεν στρατεύονταν, εξαιρούνταν από τη φορολόγηση και δεν αποτελούσαν παραγωγικά μέλη της κοινωνίας.
Έτσι, το 726, έθεσε τα μοναστήρια κάτω από τον προσωπικό του έλεγχο. Το 730, εξέδωσε το περίφημο Εικονομαχικό Διάταγμα. Έδωσε μάλιστα εντολή να καταστραφεί η εικόνα του Χριστού που βρισκόταν πάνω από τη Χαλκή Πύλη του παλατιού.
Η λαϊκή αντίδραση ήταν πρωτοφανής καθώς το οργισμένο πλήθος σκότωσε τον αξιωματούχο (σπαθαροκανδιδάτο) που ήταν επικεφαλής της όλης “διαδικασίας”. Σύντομα, ξέσπασαν στασιαστικές κινήσεις στον στρατό και τον στόλο.
Στις 18 Αυγούστου 727, ο στόλος του Ελλαδικού θέματος, με επικεφαλής τον εικονόφιλο Αγαλλιανό, κατέπλευσε μπροστά στη Βασιλεύουσα. Το υγρόν πυρ του αυτοκρατορικού στόλου έκαψε τα ελλαδικά πλοία. Πολλά μέλη των πληρωμάτων τους πνίγηκαν και ο Αγαλλιανός αυτοκτόνησε.
Ο πατριάρχης Γερμανός που αντιστάθηκε σθεναρά στην καταστροφή των εικόνων αντικαταστάθηκε το 730 από τον Αναστάσιο. Ο πάπας Γρηγόριος Β’ καταδίκασε την πολιτική του Λέοντα, ο οποίος επιδίωξε να τον συλλάβει ωστόσο το πλοίο που έστειλε εναντίον του βυθίστηκε στην Αδριατική. Παπικοί απεσταλμένοι που έφθασαν στην Κωνσταντινούπολη φυλακίστηκαν.
Με αλλαγή των ορίων που υπήρχαν ανάμεσα στις περιοχές που υπάγονταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και τη Ρώμη, επιτεύχθηκε η απόλυτη ταύτιση πολιτικών και εκκλησιαστικών συνόρων ανάμεσα στο ανατολικό και το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας.
Χιλιάδες εικόνες στα χρόνια του Λέοντα Γ’ καταστράφηκαν. Ανάμεσά τους και αληθινά έργα τέχνης. Οι μοναχοί έκρυψαν κάτω από τα άμφιά τους χιλιάδες άλλες και τις μετέφεραν στην Ελλάδα και την Καππαδοκία. Αν συλλαμβάνονταν το πιθανότερο είναι ότι θα τους εκτελούσαν…
Ο κορυφαίος θεολόγος Ιωάννης ο Δαμασκηνός διαμαρτυρήθηκε έντονα λέγοντας ότι οι εικόνες ήταν «τα βιβλία των αγράμματων», όμως οι “φωνές” του δεν εισακούστηκαν. Ο Λέοντας Γ’ πέθανε το 741, πιθανότατα από υδρωπικία.
ΜΙΑ ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ
Όπως έγραψε ο πολιτικός και ιστορικός Σπυρίδων Λάμπρος, ο Λέοντας Γ’ υπήρξε ο “Μιλτιάδης του μεσαιωνικού ελληνισμού”, παραλληλίζοντάς τον με τον νικητή της μάχης του Μαραθώνα. Ξένοι ιστορικοί συγκρίνουν τη νίκη του επί των Αράβων με το κατόρθωμα του Κάρολου Μαρτέλου, δούκα της Αυστρασίας στη Γαλλία που νίκησε τους Άραβες Μαυριτανούς στο Πουατιέ, το 732.
Όμως η θρησκευτική διαμάχη που ξεκίνησε από αυτόν δίχασε τον χριστιανικό κόσμο, ταλάνισε για χρόνια τη βυζαντινή αυτοκρατορία και υπήρξε το πρώτο βήμα για το σχίσμα των δύο Εκκλησιών.
