Την εποχή του Μεσαίωνα, οι πιστοί Χριστιανοί έβλεπαν την μαγεία ως ένα έργο του διαβόλου και δεν δίσταζαν να καίνε όσες γυναίκες και όσους άντρες θεωρούσαν ότι ήταν μάγισσες και μάγοι. Ίσως γι’ αυτό ακόμα και μέχρι τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα ήταν ένα καλά κρυμμένο μυστικό μεταξύ των ιστορικών ότι η πρακτική της μαγείας ήταν ευρέως διαδεδομένη και στην αρχαία Μεσόγειο.
Σύμφωνα με την Μαργκερίτ Τζόνσον, καθηγήτρια κλασικής ιστορίας του Πανεπιστημίου του Νιουκάστλ, οι ιστορικοί ήθελαν να αποκρύψουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι επιδίδονταν σε αυτού του είδους τις δραστηριότητες, επειδή πίστευαν ότι θα κατέστρεφε την εξιδανικευμένη άποψή τους για την αρχαιότητα. Σήμερα, ωστόσο, οι ιστορικοί έχουν αρχίσει να μελετούν ενδελεχώς τον τρόπο που οι αρχαίοι ασκούσαν τη μαγεία καθώς αυτό μπορεί να παρέχει πολλές γνώσεις για τα αρχαία συστήματα πεποιθήσεων καθώς και για τις πολιτιστικές και κοινωνικές πρακτικές τους.
Πάντως, η αλήθεια είναι ότι και στην αρχαιότητα, η μαγεία φαίνεται ότι αποθαρρύνονταν και μερικές φορές μάλιστα τιμωρούντα. Ωστόσο, την ίδια στιγμή ανθούσε σε μεγάλο βαθμό. Οι αρχές δημοσίως την καταδίκαζαν, αλλά ταυτόχρονα έκαναν ελαφρώς τα… στραβά μάτια.
Ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ συναντάμε στην αρχαία Ελλάδα και τις ελληνικές αποικίες μαγικά κείμενα γνωστά ως «κατάδεσμοι», αυτά που σήμερα θα ονομάζαμε «ξόρκια». Πρόκειται κυρίως για σύντομα κείμενα γραμμένα συνήθως σε μολύβδινα πινακίδια που απευθύνονται σε υποχθόνιους Θεούς (θεούς του Κάτω Κόσμου) από τους οποίους ο καταρώμενος ζητά να «δεθεί» το πρόσωπο που θέλει. Συχνά τοποθετούνταν σε τάφους, συνήθως «οργισμένων νεκρών», δηλαδή προσώπων που είχαν πεθάνει πριν την ώρα τους (άωροι) ή με βίαιο τρόπο (βιαιοθάνατοι). Οι πιο συνηθισμένες κατάρες ήταν από κατηγορούμενους σε δίκες, θύματα ληστείας, ζηλιάρηδες εραστές, και αντιπάλους σε γυμναστικούς αγώνες.
Έρωτας πάνω απ’ όλα
Φυσικά, τα ερωτικά ξόρκια ήταν ίσως η πιο δημοφιλής μορφή μαγείας. Υπήρχαν επαγγελματίες μάγοι, οι οποίοι χρέωναν αμοιβές για να γράψουν ερωτικά ξόρκια κατά παραγγελία, να κατασκευάσουν μαγεμένες κούκλες ή ακόμη και για να γράψουν κατάρες εναντίον των ερωτικών τους αντίζηλων.
Η πολύ διαδεδομένη χρήση της μαγείας επιβεβαιώνεται ακράδαντα από αρχαιολογικά ευρήματα, τη λογοτεχνία της εποχής, αλλά και από την ύπαρξη βιβλίων με ξόρκια τόσο από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη όσο και από την Αίγυπτο και τη Μέση Ανατολή.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι Ελληνικοί Μαγικοί Πάπυροι (Greek Magical Papyri), μια μεγάλη συλλογή παπύρων στους οποίους περιέχεται ένας μεγάλος αριθμός παπύρων με ξόρκια γραμμένα κυρίως στα αρχαία ελληνικά που χρονολογούνται από το 100 π.Χ. έως το 400 μ.Χ. και προέρχονται κυρίως από την ελληνορωμαϊκή Αίγυπτο. Αν και τα ξόρκια αυτής της συλλογής έχουν μεγάλη θεματολογία κατά κύριο λόγο είναι ερωτικά.
Μερικά από τα ξόρκια έπρεπε να συνδυαστούν με την κατασκευή κούκλων, οι οποίες είχαν σκοπό να αντιπροσωπεύουν το αντικείμενο του πόθου (συνήθως μια γυναίκα που είτε αγνοούσε είτε αντιστεκόταν στον επίδοξο θαυμαστή της). Υπήρχαν συγκεκριμένες οδηγίες που καθόριζαν το πώς πρέπει να φτιάχνεται μια ερωτική κούκλα, ποιες λέξεις πρέπει να λέγονται όταν κάποιος την κρατά και πού πρέπει να τοποθετείται.Ο αυτοματισμός γύρω από το ξόρκι ήταν πολύ σημαντικός καθώς διαφορετικά υπήρχε κίνδυνος να μην «πιάσει».
Ο τύπος αυτός της μαγείας εντάσσεται στο πλαίσιο της λεγόμενης «συμπαθητικής μαγείας», σύμφωνα με την οποία ένα άτομο μπορεί να επηρεαστεί μαγικά από πράξεις που εκτελούνται προς ένα αντικείμενο που αντιπροσωπεύει αυτό το άτομο. Όταν κάποιος εξασκεί τη μαγεία πάνω σε μια κούκλα, ο άνθρωπος που λέει το ξόρκι πιστεύει ότι όποια δράση εκτελείται σε αυτήν – είτε είναι σωματική είτε ψυχική – θα μεταφερθεί στον άνθρωπο που αντιπροσωπεύει.
Η καλύτερα διατηρημένη και πιο γνωστή μαγική κούκλα από την αρχαιότητα είναι η λεγόμενη «Κούκλα του Λούβρου» (4ος αιώνας μ.Χ.). Αυτή απεικονίζει μια γυμνή γυναίκα σε γονατιστή θέση, δεμένη και τρυπημένη με 13 βελόνες (κεντρική φωτογραφία). Είναι κατασκευασμένη από άψητο πηλό και βρέθηκε σε ένα βάζο από τερακότα στην Αίγυπτο. Το συνοδευτικό ξόρκι, που είναι γραμμένο σε μολύβδινη πλάκα, αναφέρει ότι το όνομα της γυναίκας είναι Πτολεμαΐδα, ενώ ο άντρας που έκανε το ξόρκι ή ανέθεσε σε έναν μάγο να το κάνει ονομαζόταν Σαραπάμμων.
Τα ξόρκια που συνόδευαν αυτές τις κούκλες περιείχαν αρκετά σκληρή και βίαιη γλώσσα. Τα αρχαία ξόρκια ήταν συχνά βάναυσα και χωρίς καμία ενσυναίσθηση ή αίσθηση τύψεων. Για παράδειγμα, ένα μέρος από το ξόρκι που συνοδεύει την κούκλα του Λούβρου που απευθύνεται στην Πτολεμαΐδα λέει:
Μην της επιτρέψετε να φάει, να πιει, να αντισταθεί, να βγει έξω ή να κοιμηθεί…
Και σε ένα άλλο σημείο αναφέρει:
Σύρετε την από τα μαλλιά, από τα σωθικά, μέχρι να μην με περιφρονεί πια…
Η αλήθεια είναι ότι δύσκολα μπορεί να διακρίνει κανείς την … αγάπη που υποτίθεται ότι θα πρέπει να ένιωθε ο Σαραπάμμων για την Πτολεμαΐδα, η οποία και τον ώθησε να γράψει αυτό το ξόρκι.
Η βίαιη γλώσσα ήταν τυπική σε ξόρκια που αφορούσαν οτιδήποτε, από την επιτυχία σε μια δικαστική υπόθεση έως την νίκη σε μια αρματοδρομία. Πράγματι, είναι πιθανό να πίστευε ότι όσο πιο άγριες είναι οι λέξεις, τόσο πιο ισχυρό και αποτελεσματικό είναι το ξόρκι.
Σε ηρώο στη Νεμέα βρέθηκε κατάδεσμος όπου ένας άνδρας ελπίζει να απομακρύνει την αγάπη μιας γυναίκας από έναν άλλο άνδρα: «Αποστρέφω την Ευβούλη από τον Αινέα, μακριά από το πρόσωπό του, από τα μάτια του, από το στόμα του, από το στήθος του, από την ψυχή του, από όλο του το σώμα αποστρέφω την Ευβούλη από τον Αινέα».
Πάντως, δεν ήταν σπάνιο επίσης να καταριέται κάποιος αυτούς που μπορεί να τον έκλεψαν ή τον αδίκησαν με κάποιον τρόπο.
Κάποιος από την Αμοργό τον 1ο αιω. πΧ γράφει έναν κατάδεσμο εναντίον αυτού που ώθησε τους δούλους του να δραπευτεύσουν:
«Αφέντρα Δήμητρα, εγώ που τα έπαθα αυτά, μην έχοντας άλλη υποστήριξη καταφεύγω σε σένα για να με συμπονέσεις και να κάνεις να βρω το δίκιο μου. Αυτόν που μου φέρθηκε έτσι να τον κάνεις να μην μπορεί να έχει ικανοποίηση ούτε όταν στέκει ούτε όταν κινείται, ούτε στο σώμα ούτε στο νου- να μην τον υπηρετούν ούτε δούλοι ούτε δούλες, ούτε μικρός ούτε μεγάλος. Όταν βάλει μπροστά κάποιο σχέδιο, να μην μπορεί να το εκτελέσει. Μακάρι το σπιτικό του να το πιάσει αυτός ο κατάδεσμος. Ποτέ να μην ακούσει κλάμα παιδιού, ποτέ να μην στρώσει χαρούμενο τραπέζι. Ούτε σκύλος να γαυγίσει, ούτε πετεινός να λαλήσει. Όταν σπέρνει, να μη θερίζει. Ούτε η γη ούτε η θάλασσα να του φέρουν καρπούς. Καμιά μακάρια χαρά να μη γνωρίσει, αλλά κι αυτός να χαθεί άσχημα κι όλο του το έχει. Αφέντρα Δήμητρα, σε εκλιπαρώ (λιτανεύω) γιατί έπεσα θύμα αδικίας. Άκουσε με, θεά, και απέδωσε δικαιοσύνη, ώστε να φέρεις τις χειρότερες και βαρύτερες συμφορές σε αυτούς που τα σκέφτηκαν αυτά και επιχαίρουν και έφεραν στεναχώριες και σε μένα και στη γυναίκα μου, την Επίκτηση, και μας μισούν. Βασίλισσα, άκουσε μας, που υποφέραμε, και τιμώρησε αυτούς που χαίρονται να μας βλέπουν σε αυτή την κατάσταση».
Ωστόσο η μαγεία δεν σταματά μόνο στον αρχαίο κόσμο. Σε ένα μεταγενέστερο κείμενο του 6ου μ.Χ. αιώνα, ο Χριστιανός Σαβίνος από την Αίγυπτο φαίνεται ότι βρισκόταν σε διαμάχη με την κόρη του και μάλλον τον άντρα της και αναφέρει:
«Να μάθουν όλοι πως ο κύριος ο θεός θα φροντίσει για την υπόθεση μου. Να κυνηγηθούν ο Δίδυμος και η Σευηρίνη, η κόρη μου, που πριν από καιρό με καταδίωξαν. Να ξεραθεί το σώμα τους στο κρεβάτι, όπως είδες και το δικό μου να ξεραίνεται από αυτούς που σκίασαν την τιμή μου. Κύριε, φανέρωσε γρήγορα τη δύναμη σου. Κάνε άπραγες τις επιβουλές που έχουν στην καρδιά τους εναντίον των αγαπημένων μου παιδιών. Να καθίσουν στο βήμα του κατηγορούμενου, κύριε αφέντη, οπουδήποτε εσύ δικάζεις. Εγώ, ο Σαβίνος, κλαίγοντας και στενάζοντας μέρα και νύχτα, χάρισα την περιουσία μου στον θεό, τον αφέντη των πάντων, για να εκδικηθεί τα κακουργήματα που έπαθα από τη Σευηρίνη και το Δίδυμο. Υιέ του μεγάλου θεού, εκείνου που κανείς άνθρωπος δεν αντίκρισε ποτέ, που έδωσες στους τυφλούς να δουν το φως του ήλιου, φανέρωσε όπως και πριν τα θεϊκά σου θαύματα. Ζήτησε το αντίτιμο για τα μνημεία των βασάνων που έπαθα, που υπέμεινα από τη μια μου θυγατέρα, πατάσσοντας τους εχθρούς μου με τα δυνατά σου χέρια. Πάρε εκδίκηση, Εμμανουήλ, πάρε εκδίκηση».
Στην Αθήνα, πάντως, οι περισσότερες πινακίδες που έχουν βρεθεί, στρέφονται κατά αντιδίκων σε δίκες αλλά και όσων υποστηρίζουν τους αντιπάλους:
«Καταδέω τον Σμινδυρίδην και όσους τον υποστηρίζουν προς την Ερμή τον Εριόνιο και προς την Περσεφόνη και προς τη Λήθη. Καταδέω το νου του, τη γλώσσα του, την ψυχή του και όσα κάνει εναντίον μου σε σχέση με τη δίκη που ο Σμινδυρίδης έχει ξεκινήσει εναντίον μου».
Μαγεία… αντρική υπόθεση
Αν και ίσως θα σκεφτόταν κανείς ότι οι γυναίκες ήταν πιο.. επιρρεπείς στη μαγεία, τα περισσότερα στοιχεία από την αρχαιότητα επιβεβαιώνουν ότι τόσο οι επαγγελματίες μάγοι όσο και οι πελάτες τους ήταν κυρίως άντρες. Βέβαια ο λόγος είναι μάλλον πρακτικός. Για να είναι κάποιος επαγγελματίας μάγος και να γράφει ξόρκια έπρεπε να είναι εγγράμματος και οι περισσότερες γυναίκες δεν ήταν μορφωμένες. Από την άλλη, για να αναζητήσει κάποιος τη βοήθεια ενός μάγου θα έπρεπε να μπορεί να έχει την ελευθερία κινήσεων, για να το κάνει και να έχει χρήματα για να τον πληρώσει. Οι περισσότερες γυναίκες δεν είχαν τίποτα από τα δύο. Πάντως, αν και τα στοιχεία είναι πιο σπάνια, φαίνεται ότι υπήρχαν και γυναίκες που ασχολήθηκαν με την ερωτική μαγεία.
Στην αρχαία Αθήνα, για παράδειγμα, μια γυναίκα οδηγήθηκε στο δικαστήριο με την κατηγορία της δηλητηρίασης του συζύγου της. Ο δικανικός λόγος που μας σώζεται και χρονολογείται γύρω στο 419 π.Χ. είναι γραμμένος από τον ρήτορα Αντιφώντα και έχει τίτλο «Φαρμακείας κατὰ τῆς μητρυιᾶς». Σε αυτόν ένας νέος κατηγορεί τη μητριά του ότι, χρησιμοποιώντας σαν εκτελεστικό όργανο την αφελή ερωμένη του φίλου και συγκατοίκου του συζύγου της, δηλητηρίασε τον πατέρα του και τον φίλο του. Η γυναίκα προσπαθώντας να υπερασπιστεί τον εαυτό της ανέφερε ότι δεν σκόπευε να δηλητηριάσει τον σύζυγό της, αλλά να χορηγήσει ένα μικρό φίλτρο αγάπης για να αναζωογονήσει τον γάμο τους.
Η ομιλία αυτή αποκαλύπτει ξεκάθαρα ότι οι Αθηναίοι εξασκούσαν και πίστευαν στα φίλτρα αγάπης και μπορεί να υποδηλώνει ότι αυτή η πιο ήπια μορφή ερωτικής μαγείας (σε σύγκριση με το ξόρκι και την κατασκευή μαγεμένων κούκλων) εξασκούνταν περισσότερο από γυναίκες.
Ένας ακόμα ενδιαφέρον κατάδεσμος από το πρώτο μισό του 4ου π.Χ. αιώνα βρέθηκε στην Πέλλα και έχει υπαγορευθεί από γυναίκα με στόχο μια αντίζηλο. Το κείμενο είναι γραμμένο σε μολύβδινο έλασμα που βρέθηκε σε τάφο. Η Φίλα είναι ερωτευμένη με κάποιο Διονυσοφώντα και καταριέται την Θετίμα (Θεοτίμα) ώστε να μην παντρευτεί ούτε αυτή ούτε κάποια άλλη γυναίκα το αντικείμενο του πόθου της. Η κατάρα θα ισχύει όσο το έλασμα μένει θαμμένο με τον νεκρό. Σε αυτό διαβάζουμε:
«Καταγράφω τη γαμήλια τελετή και το γάμο της Θετίμας και του Διονυσοφώντος και όλων των άλλων γυναικών (το γάμο μαζί του), και χήρων και παρθένων, πάνω από όλα όμως της Θετίμας. Παραδίδω (τον κατάδεσμο) στον Μάκρωνα και στους δαίμονες. Κι αν ποτέ ξεδιπλώσω και διαβάσω πάλι αυτά τα λόγια ξεθάβοντας (τον κατάδεσμο), τότε μονάχα να παντρευτεί ο Διονυσοφώντας, όχι νωρίτερα. Να μην πάρει άλλη γυναίκα εκτός από μένα· μονάχα εγώ να γεράσω στο πλευρό του Διονυσοφώντα, καμιά άλλη. Σας ικετεύω. Προσφιλείς δαίμονες, δείξτε λύπηση για την [Φίλα], γιατί [με έχουν εγκαταλείψει] όλα τα αγαπημένα πρόσωπα και είμαι έρημη. Αλλά να φυλάξετε (αυτόν τον κατάδεσμο) για μένα, ώστε να μην γίνουν αυτά κι η Θετίμα η κακιά κακά να χαθεί. [ —-] κι εγώ να δω ευδαιμονία και μακαριότητα.
Πόθος και μεταξύ γυναικών
Ανάμεσα στους Ελληνικούς Μαγικούς Παπύρους μπορεί να βρει κανείς μια μεγάλη γκάμα από διαφορετικούς κατάδεσμους, ωστόσο δύο αναφέρονται στον πόθο μεταξύ γυναικών.
Σε ένα από αυτούς, μια γυναίκα με το όνομα Ηραΐς επιχειρεί να παρακαλέσει μαγικά μια γυναίκα με το όνομα Σεράπις. Σε αυτό το ξόρκι, που χρονολογείται στον 2ο αιώνα μ.Χ., η Ηραΐς ζητά από τους θεούς Ανούμπις και Ερμή να της φέρουν κοντά της την Σεράπις και να την δέσουν μαζί της για πάντα
Στο δεύτερο ξόρκι, που χρονολογείται στον 3ο ή 4ο αιώνα μ.Χ., μια γυναίκα που ονομάζεται Σοφία θέλει να θέσει υπό τον έρωτά της μια γυναίκα με το όνομα Γοργώνια. Αυτό το ξόρκι, γραμμένο σε μολύβδινο δισκίο, έχει επιθετικό τόνο. Αναφέρει σε ένα σημείο:
«Κάψε, πυρπόλησε, φλόγισε την ψυχή, την καρδιά, το συκώτι, το πνεύμα της, με αγάπη για τη Σοφία»
Οι θεοί και θεές καλούνταν συχνά για βοήθεια στη μαγικά ξόρκια. Για παράδειγμα στο παραπάνω ξόρκι, ο Ανούμπις καλείται ως θεός των μυστικών της αιγυπτιακής μαγείας. Από την άλλη ο Έλληνας θεός Ερμής συχνά επιλεγόταν επειδή ήταν ο αγγελιαφόρος θεός.
Η τάση να συνδυάζονται θεοί από διάφορους πολιτισμούς και θρησκείες δεν ήταν ασυνήθιστο στην αρχαία μαγεία ίσως με τη λογική ότι εάν ο θεός μιας θρησκείας δεν ακούσει, ένας από άλλη θρησκεία μπορεί να το κάνει.
Τα πολυάριθμα ερωτικά ή μη ξόρκια στην αρχαιότητα όχι μόνο παρέχουν πληροφορίες για τη μαγεία στον αρχαίο μεσογειακό κόσμο, αλλά και για τις περιπλοκές και τις πολιτιστικές αντιλήψεις γύρω από τη σεξουαλικότητα και το φύλο. Είναι φανερό όμως ότι ο άνθρωπος από πολύ νωρίς ένιωσε ότι δεν θα μπορούσε να επιβληθεί όπως θα ήθελε στους άλλους με τις δικές του δυνάμεις και γι’ αυτό κατέφευγε σε κάτι ανώτερο και μυστηριακό. Μια συνήθεια που επιμένει έως σήμερα…
