Στις 16 Ιουλίου 1940, με απόλυτη μυστικότητα, ύστερα από παρασκηνιακές διαβουλεύσεις και πολιτικές διεργασίες που οδήγησαν τον Ουίνστον Τσόρτσιλ σε πολλές υποχωρήσεις έναντι των Εργατικών, ιδρύεται μία υπηρεσία που θα συνδέσει τη δράση της κατά τον Β” Παγκόσμιο Πόλεμο με την περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και της Ελλάδας.
Η SOE (Special Operations Executive / Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων) υπάγεται στο νεοσύστατο τότε υπουργείο Οικονομικού Πολέμου (Ministry of Economic Warfare).
Σκοπός της είναι οι αποσταθεροποιητικές δραστηριότητες και οι δολιοφθορές, εις βάρος του εχθρού, με ενέργειες όπως η ενίσχυση της ανυπακοής στις κατεχόμενες χώρες, η οργάνωση ανταρτοπόλεμου, ο ανορθόδοξος πόλεμος και η δημιουργία αντιστασιακών οργανώσεων.
Η υπηρεσία στέλνει, παράλληλα, μια σειρά κατασκόπων στην Ελλάδα. Ανάμεσά τους, κάποιοι που διαθέτουν ξεχωριστά χαρακτηριστικά: είναι απόφοιτοι καλών πανεπιστημίων, με κλασικές σπουδές, λάτρεις της Ελλάδας, γνώστες ελληνικών και αρχαίων ελληνικών. Μοιράζονται μάλιστα όλοι μια μεγάλη αγάπη, την πεζοπορία, διανύοντας συχνά πολύωρες αποστάσεις μέσα από βουνά και ξεπερνώντας κάθε είδους φυσικά εμπόδια, επιδεικνύοντας αντοχή, προσαρμοστικότητα και πάνω απ’ όλα θάρρος.
Ένας από αυτούς τους βρετανούς κατασκόπους – πεζοπόρους και εξαίρετους ελληνιστές, είναι ο βρετανός αρχαιολόγος Τζον Πέντελμπερι (John Pendlebury, 1904-1941).
Χωρίς υπερβολή, οι εμπνευστές του Ιντιάνα Τζόουνς θα πρέπει να είχαν μελετήσει τη ζωή του αποφοίτου του Κέιμπριτζ με το γυάλινο μάτι και το μπαστούνι που μετατρεπόταν σε ξίφος, τον οποίο οι Γερμανοί θα ονομάσουν «Λόρενς της Κρήτης».
Θα πρωτοέρθει στην Ελλάδα – συγκεκριμένα στη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας – κατά τον Μεσοπόλεμο και εκεί θα γνωρίσει τους Νίκολας Χάμοντ και Πάτρικ Λι Φέρμορ. Θα επισκεφτεί πλήθος ανασκαφών σε όλη τη χώρα.
Τις φήμες για τις εξαιρετικές αθλητικές του ικανότητες θα τις επιβεβαιώσει η διήγηση του Χάμοντ για την «πεζοπορία» τους από το Κολωνάκι στη Θήβα για να πιουν μια μπίρα (!) και το πόσο γρήγορα έφτασε αφήνοντας τους πάντες πίσω του. Με τον μεγάλο ελληνιστή θα τους συνδέσει μια ξεχωριστή φιλία καθώς θα εκπαιδευτούν μαζί σε κατασκοπικές δράσεις. Αν και μιλούν ελληνικά και οι δύο, δεν συνεννοούνται καλά, αφού ο ένας μιλά με βαριά βορειοελλαδίτικη προφορά και ο άλλος με κρητική ντοπιολαλιά.
Με τον Άρθουρ Έβανς
Τα επόμενα χρόνια ο Πέντελμπερι θα τα μοιράσει σε ανασκαφές μεταξύ της Αιγύπτου και της Κρήτης ως βοηθός του Έβανς στην Κνωσό (με τον οποίο δεν διατηρούσε πάντα τις καλύτερες σχέσεις), αλλά και ως επικεφαλής της ανασκαφής από το 1932 έως το 1935.
Τον Ιούνιο του 1940, επιστρέφει ως υποπρόξενος της Βρετανίας στο Ηράκλειο. Είναι ήδη λοχαγός του βρετανικού στρατού και αναλαμβάνει τη συγκρότηση του δικτύου κατασκοπείας και των αντιστασιακών ομάδων στην Κρήτη. Ντύνεται κρητικά, μιλάει, χορεύει, γλεντάει και λέει μαντινάδες σαν ντόπιος, διασχίζει πολλές φορές το νησί από τη μια άκρη στην άλλη με τα πόδια και στρατολογεί τους Πετρακογιώργη, Μπαντουβά, αλλά και τον πλέον έμπιστο συνεργάτη του, τον καπετάν Γρηγοράκη ή καπετάν Σατανά. Με άλλα λόγια, τους επικεφαλής των αντιστασιακών ομάδων τα επόμενα χρόνια στο νησί.
Πάνω σε αυτήν τη δομή θα συγκροτηθεί στην Κρήτη με την υψηλή επιστασία των Άγγλων μια ιδιαίτερη αντιστασιακή δομή, που εν πολλοίς κατάφερε να αποτρέψει τον εμφύλιο πόλεμο στο νησί.
Κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης, ωστόσο, τραυματίζεται βαριά από τα πυρά των γερμανικών Στούκας λίγο έξω από το Ηράκλειο. Συλλαμβάνεται και εκτελείται χωρίς να αποκαλύψει την ταυτότητά του. Ο θάνατος, του στέρησε την υστεροφημία, που επιφυλάχθηκε σε άλλες περιπτώσεις, όπως του Πάτρικ Λι Φέρμορ.
Τα τελευταία χρόνια, πάντως, η οργάνωση και η ψηφιοποίηση του αρχείου του από τη Βρετανική Σχολή της Αθήνας έδωσαν μια άλλη διάσταση στη μυθιστορηματική ζωή του, ανέδειξαν την οικογενειακή του ευαισθησία, αλλά και τις τεράστιες ικανότητές του σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα. Πάνω απ’ όλα την τεράστια αγάπη του για την Κρήτη και την ιστορία της, κάτι που τον οδήγησε να γράψει δύο βιβλία για την αρχαιολογία της.
Το πνευματικό ίδρυμα
H Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου είναι ένα ξεχωριστό πνευματικό ίδρυμα που ξεκινώντας από την τοπική διάσταση πραγματοποιεί εκδόσεις και έρευνες με εθνική εμβέλεια, που προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες στο οικοδόμημα του ιστορικού κορμού. Τα τελευταία χρόνια οι εκδόσεις – συχνά δίγλωσσες – βρετανών και όχι μόνο κατασκόπων που δραστηριοποιήθηκαν στην Κρήτη, μάς έχουν επιτρέψει να ανακαλύψουμε ιστορίες που φαντάζουν μυθιστορηματικές, αλλά είναι αληθινές.
Η έκδοση στα ελληνικά της βιογραφίας του Τζον Πέντελμπερι από την αρχαιολόγο Ιμοτζεν Γκράντον (σε μετάφραση Γεωργίας Κατσαλάκη – Γιανναδάκη), με πρόλογο του Πάτρικ Λι Φέρμορ, παρά τις δυσκολίες που συνάντησε, αποτελεί κορυφαίο εκδοτικό γεγονός για τα ιστορικά δρώμενα και τιμά τον Δήμο Ηρακλείου καθώς και τους συντελεστές της έκδοσης.
Μαζί με τη βιβλιογραφία για τη ζωή και τη δράση του Φέρμορ στην Ελλάδα, τον “Άγγλο πρόξενο» του Πέτρου Μακρή – Στάικου (Ωκεανίδα, 2011) συγκροτούν ένα μεγάλο, πλούσιο και πολύτιμο corpus της βρετανικής παρουσίας στα χρόνια της Κατοχής.
