Οι Έλληνες του Πόντου που κατάφεραν να γλιτώσουν από τα τάγματα εργασίας, τα εφιαλτικά Αμελέ Ταμπουρού, άρχισαν να οργανώνουν αντίσταση κατά των Τούρκων.
Σκοπός ήταν να κρυφτούν και να γλυτώσουν την εξόντωση, να αμυνθούν αλλά και να εκδικηθούν. Έτσι δημιουργήθηκε το ποντιακό αντάρτικο. Αρχικά, ανέβηκε στο βουνό ένας μικρός αριθμός Ελλήνων και προσπάθησε να αντισταθεί με πρωτόγονα όπλα, όπως τσεκούρια.
Στην πορεία όμως, όταν οι επιθέσεις και οι σφαγές αυξήθηκαν, οι μικρές αντάρτικες ομάδες άρχισαν να ενισχύονται από άτομα, που έφευγαν για να γλυτώσουν ή ανέβαιναν στο βουνό για να εκδικηθούν τους σφαγείς των συγγενών τους. Η ανομία και το λαθρεμπόριο όπλων ήταν τόσο εκτεταμένα που τους βοήθησαν να αποκτήσουν όπλα….
Οι ηγέτες του αντάρτικου Γενικότερα, δεν υπήρχε ένα ενιαίο κέντρο εθνικό που να καθοδηγεί όλο αυτό το κίνημα το οποίο ήταν αυθόρμητο και διεσπαρμένο. Στην οργάνωση των άτακτων σωμάτων των Ελλήνων του Πόντου συνέβαλε αρκετά ο Μητροπολίτης Αμασείας Γερμανός Καραβαγγέλης, ο οποίος είχε μακρά πείρα από τον Μακεδονικό Αγώνα λίγα χρόνια νωρίτερα.
Σύντομα όμως, αναδείχθηκαν οι ηγετικές φυσιογνωμίες του ποντιακού αντάρτικου. Ο Παντέλαγας, ο Ιστίλαγας, ο Στυλιανός Αναστασιάδης, ο Βασίλειος Ανθόπουλος. Στον Ανατολικό Πόντο κυριάρχησε η μορφή του οπλαρχηγού Ευκλείδη Κουρτίδη, από τα χωριά της Σάντας. Πολέμησε σκληρά και ήρθε στην Ελλάδα το 1924 σε μεγάλη ηλικία. Το τέλος του ήταν τραγικό.
Έπεσε από το κάρο του και τον ποδοπάτησαν τα άλογα του. Το περιγράφει ένα γνωστό ποντιακό τραγούδι: “’Σ σα έντεκα τ’ Άε Βλασσή Ευκλείδης εσκοτώθεν, π’ έκ’σεν το μαύρον το χαπάρ’ τα ραχία ’φορτώθεν…” Ο αντάρτης Κοτζά Αναστάς έμεινε στην ιστορία για τη μαχητικότητά του. Γι’ αυτό του έδωσαν και το παρατσούκλι «Κολοκοτρώνης του Πόντου». Το τέλος του ήταν δραματικό, καθώς προδόθηκε για χρήματα, αφού οι τουρκικές αρχές τον είχαν προκηρύξει.
Δολοφονήθηκε από έναν συγγενή του για να πάρει την αμοιβή από τους Τούρκους. Πολλοί αντάρτες έπαιρναν μαζί και τις οικογένειές τους στο βουνό, ενώ και οι γυναίκες βοηθούσαν στο αντάρτικο με κάθε τρόπο, κυρίως όμως με τρόφιμα και μεταφορά μηνυμάτων. Οι Πόντιες πήγαιναν προμήθειες στους αντάρτες με κίνδυνο της ζωής τους. Ήταν πάρα πολύ δυνατές και γεροδεμένες γυναίκες, γιατί ζούσαν στο υψόμετρο και έτρωγαν πάρα πολύ καθαρή τροφή.
Δεν δίσταζαν να φορτώνονται απίστευτα βάρη και να τα ανεβάζουν στους άντρες τους στα βουνά. Υπήρξαν όμως και πόντιες που πολέμησαν γενναία. Η λοχαγός Ελένη ήταν “ο τελευταίος αντάρτης”, που πολέμησε στα βουνά μέχρι το 1924. Ήταν μια μητέρα που έχασε τον γιο της μπροστά στα μάτια της και βγήκε στο βουνό. Παρά την ανταλλαγή πληθυσμού έμεινε πίσω και αρνήθηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα της. Ηρωϊκή μορφή ήταν και η καπετάνισσα Πελαγία.
Η δράση της έσωσε αρκετούς Έλληνες της περιοχής στον δυτικό Πόντο. Σάντα, το «Σούλι του Πόντου» Η περιοχή της Σάντας ήταν ένας μεγάλος πυρήνας του αντάρτικου, αλλά και ένας μαρτυρικός τόπος. Αποκαλούνταν το Σούλι του Πόντου, γιατί δεν γνώρισε τουρκική κατοχή. Εκεί διαδραματίστηκε το τελευταίο δράμα του ελληνισμού του Πόντου με τους διωγμούς των αμάχων. Πρωτοφανούς αγριότητας ήταν τα βασανιστήρια στα οποία υπέβαλαν τις γυναίκες για να μαρτυρήσουν πού κρύβονταν οι άντρες τους. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι έβαζαν μέχρι και γάτες μέσα στα εσώρουχα τους για να τις κάνουν να τους προδώσουν. Κυρίαρχο σύνθημα των ανταρτών ήταν: «Να ληστέψουμε τους ληστές».
Οι αντάρτες οργανώθηκαν μόνοι τους, αφού δεν έλαβαν ποτέ βοήθεια από την Ελλάδα. Οι εκκλήσεις των Ελλήνων του Πόντου για αποστολή βοήθειας από τη μητροπολιτική Ελλάδα δεν εισακούστηκαν για διάφορους λόγους. Ο ελληνικός πληθυσμός και το κίνημα αντίστασης και προστασίας του πληθυσμού έμεινε αβοήθητο και αποκλεισμένο. Ο μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος έσπευσε στη Συνδιάσκεψη των Παρισίων για να ενημερώσει τον Ελευθέριο Βενιζέλο και να του δώσει ακριβέστερη εικόνα για τα δεινά του ελληνισμού του Πόντου. Ο Βενιζέλος δεν ήταν σωστά ενημερωμένος, κυρίως για τον αριθμό των ελληνικών πληθυσμών.
Οι εκτιμήσεις του απείχαν από την πραγματικότητα, ενώ είχε και άλλες προτεραιότητες. Εξουσιοδότησε όμως τον Μητροπολίτη να ξεκινήσει επαφές με τους Έλληνες διπλωμάτες, ενημερώνοντας τους για τις συνθήκες που ζούσε ο ποντιακός ελληνισμός. Στην ακμή του το ποντικό αντάρτικο υπολογίζεται ότι αριθμούσε περισσότερους από 18.000. Οι Τούρκοι υποστηρίζουν ότι ήταν πάνω από 25.000.
Οι Νεότουρκοι υπερεκτίμησαν αριθμητικά το αντάρτικο για να δικαιολογήσουν τη βία που άσκησαν στους άμαχους πληθυσμούς. Παράλληλα, ένα σημαντικό κομμάτι της τουρκικής προπαγάνδας υποστηρίζει ότι το ποντιακό αντάρτικο ήταν κίνημα ανεξαρτησίας με στόχο να δημιουργήσει ανεξάρτητο κράτος. Στην πράξη, ο ελληνικός πληθυσμός της περιοχής δημιούργησε ένοπλα σώματα προκειμένου να προστατεύσει την περιουσία του και τις ζωές χιλιάδων αμάχων….
