Στον μύθο του Προμηθέα και του Επιμηθέα που μας διηγείται ο σοφιστής Πρωταγόρας στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα, ο Επιμηθέας που ανέλαβε να μοιράσει όλα τα χαρακτηριστικά και τα προτερήματα στους ζωντανούς οργανισμούς κατά τη δημιουργία του κόσμου δώρισε αφειδώς σε όλα τα ζώα αυτά που χρειάζονταν για την επιβίωσή τους. Τελευταίον όμως άφησε τον άνθρωπο και πλέον δεν του είχε μείνει τίποτα για να του δώσει. Έτσι, ο άνθρωπος έμεινε γυμνός και αδύναμος να αντιμετωπίσει τα στοιχεία της φύσης και ο Προμηθέας ανέλαβε να αποκαταστήσει αυτήν την αδικία δίνοντας στους ανθρώπους τη φωτιά.
Στην πραγματικότητα, η ιστορία είναι λίγο διαφορετική. Οι πρώτοι άνθρωποι εξελίχθηκαν από τους προγόνους τους που θύμιζαν περισσότερο τα πιθηκοειδή με το πυκνό τρίχωμα, κατέβηκαν από τα δέντρα όπου ζούσαν, άρχισαν να περπατούν αποκλειστικά στα δυο τους πόδια και έχασαν το τρίχωμα τους. Όμως, χωρίς το τρίχωμα οι πρόγονοί μας έμειναν έκθετοι στο κρύο. Ο μόνος τρόπος για να ξεπεράσουν αυτό το εμπόδιο θα ήταν να φορέσουν κάτι ως προστασία. Πότε όμως τελικά οι άνθρωποι άρχισαν να φορούν ρούχα;
Η απάντηση στις ψείρες
Όσο κι αν φαίνεται απλή, η ερώτηση αυτή στην πραγματικότητα είναι αρκετά δύσκολο να απαντηθεί. Ο λόγος είναι ότι τα ρούχα δεν διασώζονται εύκολα όπως συμβαίνει με τις κατασκευές από πέτρα, κόκαλα και άλλα σκληρά υλικά. Αντίθετα, οι επιστήμονες πρέπει να γίνουν δημιουργικοί. Τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται για να απαντηθεί αυτή η ερώτηση προέρχονται από μερικές άλλες πηγές, συμπεριλαμβανομένων των οστών ζώων που φέρουν στοιχεία εκδοράς, βελόνες ραψίματος και σουβλιά, αλλά και… ψείρες.
«Προσπαθήσαμε να καταλάβουμε ποιες αλλαγές έχουν συμβεί στην εξελικτική ιστορία των ψειρών που μπορεί να συσχετίζονται με την απώλεια τριχοφυΐας στον άνθρωπο και, στη συνέχεια, με την επακόλουθη απόκτηση χρήσης ρούχων σε ανθρώπους», είπε στο Live Science ο Ντέιβιντ Ριντ, βιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα.
Οι ψείρες είναι απίστευτα εξειδικευμένες ανάλογα με το πού συνηθίζουν να ζουν. Ένας τύπος ψείρας που εξελίχθηκε για να ζήσει ανάμεσα στις τρίχες του ανθρώπινου κεφαλιού δεν θα επιζούσε μεταξύ των ανθρώπινων ηβικών τριχών, για παράδειγμα. Αλλά προτού οι πρόγονοί μας χάσουν τη γούνα τους, αυτές οι ψείρες περιφέρονταν πιθανώς σε όλο τους το σώμα. Έτσι, εξετάζοντας το DNA των ψειρών για να ξετυλίξουν την εξελικτική ιστορία τους, οι επιστήμονες υπολόγισαν ότι αυτοί οι δύο τύποι διαφοροποιήθηκαν περίπου 3 εκατομμύρια χρόνια πριν. Ωστόσο, μια μελέτη ανθρώπινης γενετικής δείχνει ότι χάσαμε τα μαλλιά μας πριν από περίπου 1,2 εκατομμύρια χρόνια. Αν τις εξετάσει κάποιος ταυτόχρονα, αυτές οι μελέτες υποδηλώνουν ένα χρονικό εύρος για το πότε οι πρόγονοί μας έχασαν τη γούνα τους.
Ένας άλλος τύπος ψειρών εξελίχθηκε για να ζει σε ανθρώπινα ρούχα. Αυτές οι ψείρες μπορούν να ζήσουν σε μια μεγάλη ποικιλία ινών.
«Τρώνε από το αίμα μας μια φορά την ημέρα κατά μέσο όρο και μετά αποσύρονται πίσω στα ρούχα, όπου είναι ασφαλείς», είπε ο Ριντ.
Εξετάζοντας πότε οι ψείρες της κεφαλής διαχωρίστηκαν από τις ψείρες των ρούχων, ο Ριντ και η ομάδα του υπολόγισαν ότι οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι άρχισαν τακτικά να φορούν απλά ρούχα πριν από περίπου 170.000 χρόνια, κατά τη διάρκεια της τελευταίας εποχής των παγετώνων.
Αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι τα ανθρωποειδή –η ομάδα που περιλαμβάνει τους σύγχρονους ανθρώπους και τους στενά συνδεδεμένους με εμάς αλλά εξαφανισμένους συγγενείς μας – φορούσαν ρούχα πολύ νωρίτερα από αυτό. Σημάδια σε οστά αρκούδας που βρέθηκαν στην παλαιολιθική τοποθεσία Σόνινγκεν στη Γερμανία υποδηλώνουν ότι τα ανθρωποειδή, πιθανώς ο Homo heidelbergensis (Άνθρωπος της Χαϊδελβέργης), φορούσαν δέρμα αρκούδας για να ζεσταθούν πριν από περίπου 300.000 χρόνια, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 2023από τον Ίβο Βερχέιχεν, υποψήφιο διδάκτορα στο Πανεπιστήμιο του Τύμπιγκεν στη Γερμανία, και τους συναδέλφους του.
«Αν θέλετε να αφαιρέσετε το δέρμα ενός ζώου, τα σημάδια κοπής που αφήνετε πίσω σας είναι περισσότερο στα πλευρά, στο κρανίο, στα χέρια και τα πόδια του. Και αυτό ακριβώς βρήκαμε στο Σόνινγκεν», δήλωσε ο Βερχέιχεν στο Live Science. «Ξεκινήσαμε να το συγκρίνουμε με οστά από άλλες τοποθεσίες της ίδιας περιόδου και βρήκαμε επίσης σημάδια κοπής στα χέρια, τα πόδια και στο κρανίο. Έτσι φαίνεται να υπάρχει ένα μοτίβο που συναντάμε αυτή τη χρονική περίοδο που δείχνει ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τις αρκούδες για το δέρμα τους».
Ωστόσο, τα στοιχεία που δείχνουν ότι τα ζώα γδέρνονταν για το δέρμα τους δεν είναι απαραίτητα απόδειξη ότι κατασκευάζονταν ρούχα με αυτά. Τα ανθρωποειδή θα μπορούσαν να χρησιμοποιούσαν αυτά τα δέρματα για να χτίσουν καταφύγιο, για παράδειγμα. Αλλά επειδή η θερμοκρασία ήταν κατά μέσο όρο περίπου 2 βαθμούς Κελσίου χαμηλότερη εκείνη την εποχή, οι άνθρωποι ήταν πιθανό να χρησιμοποιούσαν αυτά τα δέρματα και για να ζεσταθούν, είπε ο Βερχέιχεν.
«Οι άνθρωποι έπρεπε να μετακινούνται για να συλλέγουν τρόφιμα γύρω από το μέρος που έμεναν», πρόσθεσε ο Βερχέιχεν. «Έτσι, κάποιο είδος ρουχισμού θα πρέπει να ήταν απαραίτητο για να μπορέσουν να επιβιώσουν».
Η άγνωστη περίοδος
Αλλά αν υπάρχουν ενδείξεις ότι τα ρούχα εφευρέθηκαν πριν από 300.000 χρόνια και οι ψείρες των ρούχων δεν εξελίχθηκαν παρά μόνο πριν από 170.000 χρόνια, τι συνέβη ενδιάμεσα;
Τα στοιχεία για τις ψείρες «μπορούν να ληφθούν υπόψιν μόνο αφού οι άνθρωποι άρχισαν να φορούν ρούχα σε πολύ τακτική βάση, επειδή οι ψείρες πρέπει να τρέφονται με ανθρώπινο δέρμα τακτικά», είπε ο Ίαν Γκίλιγκαν, επίτιμος συνεργάτης στη Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ. «Επομένως, αν κάποιος φορέσει ένα ρούχο μια μέρα και μετά δεν χρησιμοποιήσει το ρούχο για άλλη μια εβδομάδα, οι ψείρες δεν πρόκειται να επιβιώσουν», είπε.
Επιπλέον, η γενεαλογία των ψειρών των ρούχων που μελετήσαμε μπορεί να μην είναι η μόνη που υπήρχε τότε. «Υπήρξαν πιθανώς και άλλες ψείρες που μόλυναν τα ρούχα σε πολλά στάδια τα τελευταία εκατομμύρια χρόνια», είπε ο Γκίλιγκαν.
Επιπλέον, διαφορετικές ανθρώπινες ομάδες πιθανότατα άρχισαν και σταμάτησαν να φορούν ρούχα πολλές φορές σε όλη την ιστορία τους.
Για παράδειγμα, μεταξύ 32.000 και 12.000 ετών πριν – μέχρι το τέλος της τελευταίας εποχής των παγετώνων – οι Αβορίγινες στην Τασμανία άρχισαν να ζουν σε σπηλιές, πιθανώς για να προστατευτούν από το κρύο. Αλλά το αρχαιολογικό αρχείο δείχνει επίσης στοιχεία ότι κατασκεύαζαν ρούχα, συμπεριλαμβανομένων εργαλείων απόξεσης που χρησιμοποιούνταν για να ξύνουν δέρματα ζώων και κοκάλινα σουβλιά που χρησιμοποιούνταν για να τρυπήσουν το δέρμα, ώστε να το ράψουν.
Μετά, όμως, ο καιρός ζεστάθηκε και σταμάτησαν να φορούν ρούχα.
«Τα εργαλεία απόξεσης και τα οστέινα σουβλιά που χρησιμοποιούνταν πριν από 12.000 χρόνια έως τα μέσα του Ολόκαινου (11.700 χρόνια πριν) στη συνέχεια εξαφανίστηκαν από τα αρχαιολογικά αρχεία», είπε ο Γκίλιγκαν. Σημείωσε ότι «στόλιζαν περίτεχνα το σώμα τους, έβαφαν τα μαλλιά τους, βάφονταν μόνοι τους, είχαν τατουάζ, άρα δεν χρειάζονταν ρούχα».
Πιο περίπλοκα ρούχα, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που είναι διακοσμημένα με χάντρες και κοχύλια, καθώς και στολές, πιθανότατα προέκυψαν αφού δημιουργήθηκαν τα σουβλιά και άλλα αιχμηρά εργαλεία. Η εμφάνιση πιο περίτεχνων και στενών ρούχων, όπως η δημιουργία εσωρούχων, πιθανότατα προέκυψε με την εφεύρεση των βελόνων ραψίματος, σύμφωνα με μια μελέτη του 2024 στο περιοδικό Science Advances. Οι παλαιότερες γνωστές βελόνες χρονολογούνται πριν από 40.000 χρόνια και βρέθηκαν στο σπήλαιο Ντενίσοβα στη Σιβηρία, κάτι που σήμαινε μια νέα εποχή «πιο εκλεπτυσμένου, αποτελεσματικού ραψίματος», αναφέρουν οι συγγραφείς της μελέτης.
«Οι βελόνες ραψίματος είναι μια σημαντική εξέλιξη στην προϊστορία, επειδή υποδηλώνουν ότι η ενδυμασία πέρασε πλέον από τους χρηστικούς σκοπούς της σε πιο κοινωνικούς», δήλωσε ο Γκίλιγκαν.
