Τις ραγδαίες αλλαγές που επέρχονται στον πολιτικό χάρτη της Ευρώπης αποτυπώνει έρευνα που δημοσιεύει η βρετανική εφημερίδα The Guardian, βάσει της οποίας ένας στους τρεις Ευρωπαίους ψηφίζει λαϊκιστικά, ακροδεξιά ή ακροαριστερά κόμματα, τη στιγμή που διευρύνεται η στήριξη των Ευρωπαίων πολιτών σε αντισυστημικές δυνάμεις, καθιστώντας ολοένα και πιο δύσκολο το πολιτικό τοπίο για τις κυρίαρχες έως σήμερα πολιτικές δυνάμεις.
Σύμφωνα με την ανάλυση περισσοτέρων από 100 πολιτικών επιστημόνων σε 31 χώρες, διαπιστώθηκε ότι στις εθνικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν το 2022 σε διάφορα κράτη της Ευρώπης, το 32% των Ευρωπαίων – ποσοστό ρεκόρ – ψήφισε αντισυστημικά κόμματα, όταν το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 20% στις αρχές του 2000 και 12% στις αρχές της δεκαετίας του ‘90.
Η έρευνα, με επικεφαλής τον Matthijs Rooduijn, πολιτικό επιστήμονα στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, διαπίστωσε επίσης ότι περίπου οι μισοί ψηφοφόροι των αντισυστημικών δυνάμεων, στηρίζουν ακροδεξιά κόμματα, με το ποσοστό τους να αυξάνεται ραγδαία.
Χάνουν ψήφους τα mainstream κόμματα
«Υπάρχει διακύμανση, αλλά η τάση είναι ότι οι αριθμοί συνεχίζουν να αυξάνονται.
Τα mainstream κόμματα χάνουν ψήφους, τα αντισυστημικά κερδίζουν.
Και αυτό έχει σημασία, γιατί πολλές μελέτες δείχνουν ότι όταν οι λαϊκιστές εξασφαλίζουν την εξουσία ή την επιρροή στην εξουσία, τότε η ποιότητα της φιλελεύθερης δημοκρατίας μειώνεται» υποστηρίζει ο επικεφαλής της έρευνας Matthijs Rooduijn.
Σύμφωνα με το δημοσίευμα, σε μια ένδειξη του πόσο μακριά η άνοδος της εθνικιστικής, αυταρχικής ακροδεξιάς έχει μετατοπίσει την πολιτική της Ευρώπης προς τα δεξιά, οι ερευνητές σκέφτηκαν να ταξινομήσουν αρκετά από τα πιο γνωστά κεντροδεξιά κόμματα της ηπείρου ως οριακά ακροδεξιά.
«Μιλήσαμε πολύ για την ανακατάταξη των Συντηρητικών του Ηνωμένου Βασιλείου, του VVD του Mark Rutte στην Ολλανδία, των Les Républicains στη Γαλλία και του ÖVP στην Αυστρία», είπε ο Rooduijn.
«Στο τέλος δεν το κάναμε γιατί ο νατιβισμός δεν ήταν το επίκεντρό τους.
Αλλά ίσως το πράξουμε στο μέλλον» τονίζει ο Rooduijn.
Η λίστα
Η σχετική λίστα των λαϊκιστικών δυνάμεων – Populist – εντοπίζει για το 2023, 234 αντισυστημικά κόμματα σε όλη την Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων 165 λαϊκιστικών κομμάτων (τα περισσότερα είτε ακροαριστερά είτε ακροδεξιά).
Επίσης, κατατάσσει 61 κόμματα ως ακροαριστερά και 112 ως ακροδεξιά (τα περισσότερα, αλλά όχι όλα, λαϊκιστικά).
Καθαρός λαός, διεφθαρμένη ελίτ
Σύμφωνα με την έρευνα, είθισται σε συνδυασμό με μια δεξιά ή αριστερή «ιδεολογία ως βάση», ο λαϊκισμός να χωρίζει την κοινωνία σε δύο ομοιογενείς και αντίθετες ομάδες, έναν «καθαρό λαό» έναντι μιας «διεφθαρμένης ελίτ», επιχειρηματολογώντας ότι η πολιτική πρέπει να είναι η έκφραση της «βούλησης του λαού».
Οι υποστηρικτές αυτής της πολιτικής λένε ότι πρόκειται για μια δημοκρατική διόρθωση, που δίνει προνόμια στους απλούς ανθρώπους έναντι των ελίτ, των συμφερόντων και ενός εδραιωμένου κατεστημένου.
Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι οι λαϊκιστές στην εξουσία συχνά ανατρέπουν τους δημοκρατικούς κανόνες, υπονομεύοντας το δικαστικό σώμα και τα μέσα ενημέρωσης ή περιορίζοντας τα δικαιώματα των μειονοτήτων.
«Για τους λαϊκιστές, ό,τι βρίσκεται ανάμεσα στη «βούληση του λαού» και στη χάραξη πολιτικής είναι κακό.
Αυτό περιλαμβάνει όλους εκείνους τους σημαντικούς ελέγχους και ισορροπίες – έναν ελεύθερο τύπο, ανεξάρτητα δικαστήρια, προστασία για τις μειονότητες – που αποτελούν ουσιαστικό μέρος μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας» λέει ο Rooduijn.
Συμμετοχή στην κυβέρνηση
Όπως αναφέρεται, πολλές από αυτές τις λαϊκιστικές και ακροδεξιές δυνάμεις είναι ήδη κυβερνήσεις ή συμμετέχουν σε κυβερνητικά σχήματα, όπως ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας, Viktor Orban, το κυβερνών κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη της Πολωνίας, η Giorgia Meloni στην Ιταλία, το κόμμα των Φινλανδών και οι Σουηδοί Δημοκράτες.
Άλλα κόμματα βλέπουν μεγάλη αύξηση στη δημοτικότητα τους.
Το κόμμα Ελευθερία της Αυστρίας (FPÖ) προηγείται άνετα στις δημοσκοπήσεις ένα χρόνο μετά τις εκλογές, το γερμανικό AfD διπλασίασε το μερίδιο των ψήφων του στο 22% και βρίσκεται δεύτερο, μπροστά από το κεντροαριστερό SPD, ενώ η Marin Le Pen φαίνεται ότι θα έχει την καλύτερή της πορεία στη γαλλική προεδρία.
Τρία ακροδεξιά, νατιβιστικά κόμματα στην Ελλάδα κέρδισαν κοινοβουλευτικές έδρες στις ψηφοφορίες του περασμένου Ιουνίου, και ενώ στην Ισπανία το Vox έχασε περισσότερο από το ένα τρίτο των βουλευτών του στις εκλογές του περασμένου Ιουλίου, τα λαϊκιστικά κόμματα θα μπορούσαν στις επικείμενες εκλογές – από τώρα έως τον Νοέμβριο – σε Σλοβακία, Πολωνία και Ολλανδία να καθορίσουν την κυβέρνηση.
Αιτίες
Πολλοί παράγοντες κρύβονται πίσω από αυτήν την τάση, όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, οι οποίοι εξέτασαν κόμματα που είχαν κερδίσει τουλάχιστον μία έδρα ή το 2% των ψήφων σε βουλευτικές εκλογές από το 1989.
«Τα ακροδεξιά κόμματα, ειδικότερα, έχουν πραγματικά διευρύνει τη βάση των ψηφοφόρων τους και σχηματίζουν συνασπισμούς ψηφοφόρων με πολύ διαφορετικές ανησυχίες», επισημαίνει η Δάφνη Χαλικιοπούλου, πολιτική επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Γιορκ και εκ των συντακτών του PopuList.
«Το μεγάλο τους θέμα ήταν πάντα η μετανάστευση.
Αυτό εξακολουθεί να υπάρχει, αλλά οι πολιτιστικές ανησυχίες αποτελούν πλέον μόνο ένα μικρό μέρος του εκλογικού τους σώματος.
Έχουν προχωρήσει πολύ πέρα από αυτό το βασικό κοινό, αξιοποιώντας μια ολόκληρη σειρά από ανασφάλειες στους ψηφοφόρους…
Αυτές διαφοροποιούνται» υπογραμμίζει η κα.Χαλικιοπούλου, με το δημοσίευμα να αναφέρει μεταξύ άλλων τα lockdown και τα εμβόλια την περίοδο της πανδημίας του covid, τις συζητήσεις για πολιτιστικούς πολέμους – φύλο, ιστορία, σύμβολα εθνικής ταυτότητας -, την κλιματική κρίση ακόμα και το κόστος διαβίωσης και τον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία.
«Άνθρωποι που ποτέ δεν το συνήθιζαν ή δεν το περίμενες, δηλώνουν ότι θα ψηφίσουν ακροδεξιά: ηλικιωμένες γυναίκες, ψηφοφόροι πόλεων, η μορφωμένη μεσαία τάξη.
Είναι πρόθυμοι να ανταλλάξουν τη δημοκρατία για κάτι…
Λένε: «Ξέρω ότι αυτός ο ηγέτης είναι αυταρχικός – αλλά τουλάχιστον θα φέρει οικονομική σταθερότητα» τονίζει η πολιτική επιστήμονας.
Φταίνε και τα mainstream κόμματα
Για αυτήν την εξέλιξη ο Andrea Pirro, πολιτικός επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια και συντάκτης της έρευνας, καταλογίζει εν μέρει ευθύνες και στα mainstream, μεγάλα κεντροδεξιά και κεντροαριστερά κόμματα.
«Υπήρξε μια προοδευτική απομάκρυνση από τις κοινωνικές απαιτήσεις.
Μια αντίληψη ότι αυτά τα κόμματα έχουν γίνει ουσιαστικά οργανισμοί που αναζητούν αξιώματα, ότι δεν ανταποκρίνονται στις ανησυχίες των ανθρώπων και ενώ τόσο συχνά κατηγορούνται για τα προβλήματά τους.
Τα αντισυστημικά κόμματα αυτό-παρουσιάζονται ως απάντηση και οι ψηφοφόροι είναι όλο και πιο πρόθυμοι να δώσουν μια ευκαιρία σε μη δοκιμασμένες εναλλακτικές» λέει ο Ιταλός πολιτικός επιστήμονας
Σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, η πίεση στην παραδοσιακή κεντροδεξιά, ειδικότερα, να συμμετάσχει σε ακροδεξιές πολιτικές προτάσεις, ιδιαίτερα για τη μετανάστευση, έχει γίνει ακραία.
«Η δυναμική του πολιτικού ανταγωνισμού αλλάζει.
Ακόμα και πριν από μερικά χρόνια, για παράδειγμα, κανένα mainstream κόμμα δεν θα ονειρευόταν να παίξει μπάλα με τους Σουηδούς Δημοκρατικούς» επισημαίνει η κα.Χαλικιοπούλου.
Η επιτυχία φέρνει… διχόνοια
Ωστόσο, επισημαίνεται ότι όσο μεγαλώνει η επιτυχία, τόσο αυξάνουν οι αντιπαλότητες και οι έχθρες.
Τα αντισυστημικά και ακροδεξιά κόμματα διασπώνται και πολλαπλασιάζονται: στις γαλλικές εκλογές του περασμένου έτους, για παράδειγμα, ο Eric Zemmour ξεκίνησε ένα κόμμα για τους ψηφοφόρους που βρήκαν τη Le Pen πολύ μαλακή.
Ο Cas Mudde, καθηγητής διεθνών υποθέσεων στο Πανεπιστήμιο της Georgia, ο οποίος διατύπωσε τον ευρέως αποδεκτό ορισμό του λαϊκισμού, είπε ότι η βασική υποστήριξη για τα αντι-συστημικά κόμματα, ιδιαίτερα τα ριζοσπαστικά δεξιά κόμματα δεν έχει στην πραγματικότητα αυξηθεί πολύ.
«Αυτό που έχει αυξηθεί είναι η ομάδα των ψηφοφόρων που έχει ανοχή σε αυτούς.
Είναι αυτοί που δεν θα ψήφιζαν τη Le Pen στον πρώτο γύρο των γαλλικών προεδρικών εκλογών, αλλά θα την ψήφιζαν στον δεύτερο.
Αυτή η ομάδα έχει πραγματικά μεγαλώσει» τονίζει ο Cas Mudde.
Όπως επισημαίνεται, οι ερευνητές του PopuList δεν κάνουν εκλογικές προβλέψεις και παραμένει ασαφές το πώς ακριβώς θα εξελιχθεί η αύξηση του ποσοστού των αντισυστημικών ψήφων.
Εκτιμήσεις
Ορισμένοι αναλυτές λένε ότι οι φόβοι ότι η Ευρώπη «πέφτει στην άκρα δεξιά» είναι υπερβολικοί.
Λένε ότι το κέντρο είναι πιο ανθεκτικό από ό,τι δείχνουν οι δημοσκοπήσεις και τα εκλογικά αποτελέσματα.
Ο Mujtaba Rahman, του Eurasia Group, είπε ότι τα κεντροδεξιά κόμματα «υιοθετούν πιο σκληρές θέσεις για το κλίμα, τη μετανάστευση και τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ, αλλά υπάρχουν όρια στο πόσο επιτυχημένες αυτές μπορεί να αποδειχθούν» υποστηρίζει ο Mujtaba Rahman, αναφέροντας πως «τα περισσότερα ακροδεξιά κόμματα έχουν μετακινηθεί αποφασιστικά στο επίκεντρο της οικονομικής και εξωτερικής πολιτικής και στις απόψεις τους για την ΕΕ».
Η μετατόπιση της κεντροδεξιάς προς την άκρα δεξιά θα φτάσει τελικά τα όριά της, εκτιμά ο Rahman, σημειώνοντας την κακή πρόσφατη εκλογική απόδοση του Vox στην Ισπανία.
Ευρωεκλογές
Στις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο του επόμενου έτους, ο Rahman προβλέπει νέα κεντρώα πλειοψηφία.
«Η μετακίνηση προς την άκρα δεξιά είναι απίθανο να είναι η πανάκεια που πιστεύουν πολλά κόμματα», εκτιμά ο Rahman αν και ο Mudde εμφανίζεται λιγότερο αισιόδοξος.
«Η κοινωνία έχει αλλάξει.
Η ενσωμάτωση των ριζοσπαστικών δεξιών ιδεών είχε οδηγήσει σε ριζοσπαστικοποίηση του κέντρου.
Η ανοχή της ριζοσπαστικής δεξιάς – μεταξύ των ελίτ και του κοινού – έχει σαφώς αυξηθεί.
Τα μακροχρόνια όρια και οι συναινέσεις έχουν σπάσει.
Κοιτάξτε τους Τόρις της Βρετανίας.
Στον λόγο και στη ρητορική τους, είναι ριζοσπαστικά δεξιοί.
Και καθώς οι mainstream δυνάμεις ριζοσπαστικοποιούνται, η ριζοσπαστική δεξιά πρέπει να προχωρήσει πιο πέρα, να προσφέρει κάτι διαφορετικό, να ξεχωρίσει.
Η ανάπτυξή της δεν θα είναι γραμμική ή ατελείωτη» λέει ο Mudde, αν και δεν βλέπει κάποιο φυσικό ανώτατο όριο.
«Αυτό προϋποθέτει μια σταθερότητα που δεν υπάρχει, ούτε στην κοινωνία ούτε στην πολιτική.
Και το ποσοστό των ψήφων κατά του συστήματος από έναν στους τρεις ψηφοφόρους θα μπορούσε απλά να είναι η κορυφή του παγόβουνου» υπογραμμίζει ο Mudde.
