Τάγμα Αζόφ: Οι νεοναζιστικές διασυνδέσεις και οι απαρχές της μονάδας

Ο πρόεδρος της Ρωσίας Βλαντίμιρ Πούτιν στο διάγγελμά του με το οποίο ανακοίνωνε την έναρξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων στην Ουκρανία, αναφέρθηκε ανάμεσα σε άλλα και στην «προστασία των ρωσόφωνων από τη γενοκτονία των “νεοναζί”».

Σε μια ομιλία που μεταδόθηκε λίγα λεπτά πριν από την έναρξη της εισβολής στις 24 Φεβρουαρίου, ο Πούτιν είπε: «Θα επιδιώξουμε να αποστρατιωτικοποιήσουμε και να αποναζιστικοποιήσουμε την Ουκρανία». Για το Κρεμλίνο, βασικός στόχος είναι το ακροδεξιό Τάγμα Αζόφ, μέρος του στρατιωτικού και πολιτικού τοπίου στην Ουκρανία για σχεδόν μια δεκαετία.
Όταν το Κίεβο υπερασπιζόταν το Τάγμα Αζόφ

Η στρατιωτική και η πολιτική πτέρυγα του Αζόφ διαχωρίστηκαν επίσημα το 2016, όταν ιδρύθηκε το ακροδεξιό κόμμα Εθνικό Σώμα. Το Τάγμα Αζόφ είχε μέχρι τότε ενσωματωθεί στην ουκρανική Εθνική Φρουρά. Αποτελώντας μια αποτελεσματική δύναμη μάχης που εμπλέκεται σε μεγάλο βαθμό στην τρέχουσα σύγκρουση, το τάγμα έχει ιστορικό νεοναζιστικών τάσεων, οι οποίες δεν έχουν εξαλειφθεί εντελώς με την ενσωμάτωσή του στον ουκρανικό στρατό.

Στην ακμή του ως αυτόνομη πολιτοφυλακή, το Τάγμα Αζόφ συνδέθηκε με υπέρμαχους της υπεροχής της «Λευκής Φυλής» και τη νεοναζιστική ιδεολογία. Ήταν ιδιαίτερα ενεργό στη Μαριούπολη και γύρω από αυτήν το 2014 και το 2015. Κλιμάκια του CNN που βρέθηκαν στην περιοχή εκείνη την περίοδο ανέφεραν ότι το Τάγμα Αζόφ χρησιμοποίησε κατά κόρον νεοναζιστικά εμβλήματα, κάτι που ανέφεραν πολλοί δημοσιογράφοι κατά καιρούς.

Μετά την ενσωμάτωσή του στην ουκρανική Εθνοφρουρά, εν μέσω συζητήσεων στο Κογκρέσο των ΗΠΑ για τον χαρακτηρισμό του Κινήματος Αζόφ ως ξένης τρομοκρατικής οργάνωσης, ο τότε υπουργός Εσωτερικών της Ουκρανίας, Αρσέν Αβάκοφ, υπερασπίστηκε τη μονάδα. «Η επαίσχυντη εκστρατεία παραπληροφόρησης σχετικά με την υποτιθέμενη διάδοση της ναζιστικής ιδεολογίας (μεταξύ των μελών του Αζόφ) είναι μια σκόπιμη προσπάθεια να δυσφημιστεί η μονάδα και η Εθνική Φρουρά της Ουκρανίας», δήλωσε στην ηλεκτρονική εφημερίδα Ukrayinska Pravda το 2019.

Εξακολουθεί να είναι αυτόνομο

Το τάγμα εξακολουθεί να λειτουργεί ως σχετικά αυτόνομη οντότητα. Είχε εξέχουσα θέση στην υπεράσπιση της Μαριούπολης τις τελευταίες εβδομάδες. Για τη Μόσχα, το Αζόφ αποτελεί έναν προφανή στόχο. Οι Ρώσοι αξιωματούχοι κατηγορούν τα μέλη του για συστηματικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Στις 7 Μαρτίου, ο πρεσβευτής της Ρωσίας στα Ηνωμένα Έθνη κατηγόρησε τη μονάδα για τον αποκλεισμό ενός διαδρόμου εκκένωσης στην πολιορκημένη πόλη-λιμάνι, λέγοντας ότι χρησιμοποιούσαν «πολίτες ως ανθρώπινη ασπίδα». Ο ισχυρισμός αυτός επαναλαμβάνεται με συνέπεια στα ρωσικά μέσα ενημέρωσης. Αλλά και αρκετοί πολίτες έχουν αναφερθεί στη δράση του Αζόφ.

Την ίδια ημέρα, αξιωματικός του Τάγματος Αζόφ Denis Prokopenko δήλωσε σε ένα βίντεο που κοινοποιήθηκε στον λογαριασμό του συντάγματος στο Twitter ότι οι «προσπάθειες να οργανωθεί ένας ασφαλής διάδρομος για την (μετεγκατάσταση) των πολιτών… απέτυχαν λόγω διαφόρων ενεργειών του εχθρού (των ρωσικών δυνάμεων) στην περιοχή συγκέντρωσης».

Μετά τον βομβαρδισμό ενός θεάτρου της Μαριούπολης, το οποίο φιλοξενούσε αμάχους και στο έδαφος εκατέρωθεν του κτιρίου ήταν γραμμένη στα ρωσικά η λέξη «παιδιά», το ρωσικό υπουργείο Άμυνας κατηγόρησε «μαχητές του εθνικιστικού Τάγματος ‘Αζόφ’» ότι πραγματοποίησαν την επίθεση.

Για τη Μόσχα, το Κίνημα Αζόφ είναι ένας δελεαστικός στόχος, εκτιμά το CNN: Η ύπαρξη ενός μιας διακριτής ακροδεξιάς μονάδας εντός των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων – και μάλιστα αποτελεσματικής στη μάχη – θέτει δυσάρεστα ερωτήματα για την ουκρανική κυβέρνηση και τους δυτικούς συμμάχους της, οι οποίοι συνεχίζουν να στέλνουν όπλα στη χώρα.

Στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν, η ηγεσία του Αζόφ υποστήριζε ανοιχτά απόψεις λευκής υπεροχής και καλλιεργούσε δεσμούς με παρόμοιας νοοτροπίας ομάδες και άτομα στη Δύση.

Το 2010, ο Andriy Biletsky, τώρα ηγέτης του Εθνικού Σώματος, της πολιτικής πτέρυγας του Αζόφ, φέρεται να δήλωσε ότι στόχος του ήταν να «οδηγήσει τις λευκές φυλές του κόσμου σε μια τελική σταυροφορία», σύμφωνα με τον Guardian.

Οι απαρχές του Αζόφ

Το Τάγμα Αζόφ σχηματίστηκε το 2014, την ίδια χρονιά που οι υποστηριζόμενοι από τη Ρωσία αντάρτες άρχισαν να καταλαμβάνουν εδάφη σε ολόκληρη την ανατολική περιοχή του Ντονμπάς της Ουκρανίας και η Ρωσία ενσωμάτωσε στην επικράτειά της την Κριμαία. Εκείνη την εποχή, το υπουργείο Άμυνας της Ουκρανίας ενθάρρυνε τα εθελοντικά τάγματα να συμμετάσχουν στην εκστρατεία αντίστασης και να βοηθήσουν τον στρατό της.

Ο ρόλος του τάγματος στην ανακατάληψη της Μαριούπολης τον Ιούνιο του 2014 από τις υποστηριζόμενες από τη Ρωσία δυνάμεις αναβάθμισε τα μέλη του τάγματος στα μάτια αρκετών ουκρανών, εκτίμησε ο Alexander Ritzman, ανώτερος σύμβουλος στο Counter Extremism Project (CEP), με έδρα το Βερολίνο..

Όμως αυτό το καθεστώς είχε και το βάρος του – τις ακροδεξιές απόψεις ορισμένων μελών και τα νεοναζιστικά διακριτικά. Αυτά περιλάμβαναν τον μαύρο ήλιο, «ένα παγανιστικό σύμβολο που οικειοποιήθηκαν οι Ναζί» και το Wolfsangel, «ένα σύμβολο που υιοθέτησαν και οι ακροδεξιοί εξτρεμιστές», δήλωσε ο Ritzmann. Οι ηγέτες του Αζόφ αρνήθηκαν τους νεοναζιστικούς συσχετισμούς, λέγοντας ότι το «N» και το «I» του Wolfsangel σημαίνουν «εθνική ιδέα».

Παρόλο που το Τάγμα Αζόφ συνιδρύθηκε από τον Biletsky, ο οποίος προηγουμένως ηγήθηκε της ριζοσπαστικής δεξιάς ομάδας «Πατριώτες της Ουκρανίας», η ομάδα οπλίστηκε από το κράτος και χρηματοδοτήθηκε εν μέρει από τοπικούς ολιγάρχες στην ανατολική Ουκρανία. Η χρηματοδότηση αυτή περιελάβανε χρήματα από τον μεγιστάνα Ihor Kolomoisky, δήλωσε ο Ritzmann. Το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ επέβαλε κυρώσεις στον Kolomoisky τον Μάρτιο του 2021. Το προηγούμενο έτος, το υπουργείο Δικαιοσύνης των ΗΠΑ τον έθεσε υπό έρευνα με την κατηγορία της υπεξαίρεσης και της απάτης.

Το 2016, η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα κατηγόρησε τις ένοπλες ομάδες και στις δύο πλευρές της σύγκρουσης στο Ντονμπάς, συμπεριλαμβανομένου του Αζόφ, για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Διεθνής προσέγγιση

Όταν το τάγμα Αζόφ τέθηκε υπό τη διοίκηση του υπουργείου Εσωτερικών το 2014, «μαχητές με πολιτικά κίνητρα όπως ο (Andriy) Biletsky έφυγαν και ίδρυσαν το κίνημα Αζόφ, ώστε να μπορούν να κάνουν το υπερεθνικιστικό, ακροδεξιό έργο τους, το οποίο δεν τους επιτρεπόταν στον ουκρανικό στρατό», δήλωσε ο Ritzmann.

Το πολιτικό κόμμα που ίδρυσε ο Biletsky, το Εθνικό Σώμα, το οποίο το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ περιέγραψε το 2018 ως εθνικιστική ομάδα μίσους», είναι ουσιαστικά η ραχοκοκαλιά αυτού που σήμερα αποκαλούμε κίνημα Αζόφ», δήλωσε στο CNN ο Kacper Rekawek, ερευνητής του Κέντρου Έρευνας για τον Εξτρεμισμό (C-REX) στο Πανεπιστήμιο του Όσλο.

«Το κίνημα Αζόφ είναι ένας επικίνδυνος βασικός παίκτης της διεθνούς ακροδεξιάς και λειτουργεί ως κόμβος εδώ και αρκετά χρόνια, με ισχυρούς δεσμούς με ακροδεξιούς εξτρεμιστές σε πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στις Ηνωμένες Πολιτείες», δήλωσε ο Ritzmann.

Η Olena Semenyaka, επικεφαλής του διεθνούς τμήματος του Εθνικού Σώματος, συμμετείχε το 2018 σε φεστιβάλ που διοργάνωσαν Γερμανοί νεοναζί- και το 2019 μίλησε στο ακροδεξιό Scanza Forum στη Σουηδία μαζί με τον Βρετανό νεοναζί Mark Collett.

Από τότε που δημιουργήθηκε το 2014, το Τάγμα Αζόφ έχει αναπτυχθεί και περιλαμβάνει πολιτοφυλακή, θερινές κατασκηνώσεις για παιδιά και παραστρατιωτικά κέντρα εκπαίδευσης. Διοργανώνει δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων μουσικών φεστιβάλ, πολιτικών εκδηλώσεων και τουρνουά μικτών πολεμικών τεχνών, καθώς προβάλλεται στον διεθνή ακροδεξιό χώρο.

Το Εθνικό Σώμα έχει επανειλημμένα επιδείξει την περιφρόνησή του για τις φιλελεύθερες αξίες στη μεταχείριση των μειονοτικών ομάδων – με λίγες επιπτώσεις. Μια έκθεση του 2018 του Στέιτ Ντιπάρτμεντ των ΗΠΑ διαπίστωσε ότι η πολιτοφυλακή του κινήματος «επιτέθηκε και κατέστρεψε έναν καταυλισμό Ρομά στο Κίεβο, αφού οι κάτοικοί του δεν ανταποκρίθηκαν στο τελεσίγραφό τους να εγκαταλείψουν την περιοχή εντός 24 ωρών», μπροστά στα μάτια της τοπικής αστυνομίας.

Ενώ η ακροδεξιά κοσμοθεωρία του Κινήματος Αζόφ είναι σαφής, έχει γίνει έντονη συζήτηση για το αν θα πρέπει να χαρακτηριστεί ως «ξένη τρομοκρατική οργάνωση» από το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ.

Ο Ritzmann λέει ότι το ακροδεξιό στοιχείο στον ουκρανικό στρατό δεν διαφέρει από αυτό που έχει εντοπιστεί σε άλλους στρατούς, όπως στη Γερμανία και τις ΗΠΑ. «Κατά πάσα πιθανότητα, ακροδεξιοί εξτρεμιστές υπηρετούν στον ουκρανικό στρατό όπως και σε όλους τους άλλους στρατούς — έγκυρα στοιχεία σχετικά με τον ακριβή αριθμό δεν είναι διαθέσιμα», δήλωσε.

«Πίσω στο 2015, το ίδιο το Τάγμα Αζόφ ισχυριζόταν ότι είχε μεταξύ 10% και 20% ακροδεξιούς εξτρεμιστές στις τάξεις του», αλλά τα ποσοστά αυτά είναι πιθανώς μικρότερα σήμερα, είπε.

Βέβαια, το Τάγμα εξακολουθεί να χρησιμοποιεί το σύμβολο Wolfsangel και οι ηγέτες του κινήματος, οι οποίοι ήταν διοικητές στη μονάδα, συνεχίζουν να το επισκέπτονται, δήλωσε ο Oleksiy Kuzmenko, ένας Ουκρανοαμερικανός ερευνητής δημοσιογράφος που επικεντρώνεται στην ουκρανική ακροδεξιά.

«Ο σημερινός αρχηγός του Τάγματος Αζόφ, Denis ‘Redis’ Prokopenko, ανήκει στον πυρήνα του κινήματος από το 2014 και υπηρέτησε υπό διοικητές που στη συνέχεια ηγήθηκαν της πολιτικής πτέρυγας του Αζόφ», δήλωσε ο Kuzmenko στο CNN.

Ο αναπληρωτής του Prokopenko, Svyatoslav «Kalyna» Palamar, έχει επαινέσει ρητά τον ιδρυτή του κινήματος, τον Biletsky, ως «έναν ηγέτη που “βρίσκει χορηγούς που πραγματικά επενδύουν χρήματα” στο σύνταγμα», δήλωσε ο Kuzmenko.

Ο Kuzmenko επισημαίνει ότι από το 2021, το Τάγμα «συμμετείχε ενεργά στην εκπαίδευση των ηγετών της νεολαίας του κινήματος» και η ιστοσελίδα του έχει σύνδεσμο στο κανάλι του κινήματος στο YouTube.

«Η αδράνεια της Ουκρανίας και (της) Δύσης σε αυτά τα ζητήματα άνοιξε τον δρόμο στον Πούτιν να τα χρησιμοποιήσει κυριολεκτικά ως όπλο εναντίον της Ουκρανίας σε μια προσπάθεια να δικαιολογήσει την επιθετικότητά του», δήλωσε ο Kuzmenko.

«Ενώ είναι σωστό να επισημάνουμε (ότι) η ακροδεξιά της Ουκρανίας έχει ελάχιστη εκλογική υποστήριξη, αυτοί (το τάγμα Αζόφ) απολάμβαναν σχεδόν ατιμωρησία για τη βία που στόχευε σε μειονότητες, ήταν ανεξέλεγκτοι στις προσπάθειές τους να αποκτήσουν επιρροή στις στρατιωτικές δυνάμεις και τις δυνάμεις ασφαλείας», είπε.
Ξένοι μαχητές

Από τότε που σχηματίστηκε, το κίνημα στρατολόγησε ξένους μαχητές με κίνητρο τη «Λευκή Υπεροχή» για να πολεμήσουν στην Ουκρανία, λένε οι ειδικοί. Η πλήρους κλίμακας εισβολή της Ρωσίας στη χώρα και η έκκληση του Ζελένσκι προς τους ξένους εθελοντές να συμμετάσχουν στον αγώνα, έχουν προκαλέσει ανησυχίες για ριζοσπαστικοποίηση στον πόλεμο.

«Η ανησυχία μου είναι ότι οι άνθρωποι, ιδίως οι ακροδεξιοί εξτρεμιστές στην Ευρώπη, (θα αποκτήσουν) εμπειρία μάχης και εκπαίδευση στο ουκρανικό θέατρο και στη συνέχεια θα τη χρησιμοποιήσουν για τρομοκρατικές επιθέσεις στην ίδια την Ευρώπη», δήλωσε στο CNN ο Κόλιν Π. Κλαρκ, ανώτερος ερευνητής στο μη κερδοσκοπικό ερευνητικό κέντρο εξωτερικής πολιτικής Soufan Center με έδρα τη Νέα Υόρκη.

Το 2020, το Buzzfeed ανέφερε ότι η Ουκρανία απέλασε δύο μέλη της νεοναζιστικής ομάδας Atomwaffen Division με έδρα τις ΗΠΑ, τα οποία προσπαθούσαν να αποκτήσουν πολεμική εμπειρία με το Τάγμα Αζόφ.

Ο Rekawek, εμπειρογνώμονας για τους ξένους μαχητές στο C-REX, δήλωσε ότι το Αζόφ κατάφερε να στρατολογήσει μόνο 20 ξένους μαχητές από την έναρξη της εισβολής του 2022. Το CNN δεν μπόρεσε να επαληθεύσει αυτά τα στοιχεία ανεξάρτητα.