430 π.Χ.: Ο λοιμός των Αθηνών
Ο Λοιμός των Αθηνών ή «σύνδρομο του Θουκυδίδη» ήταν μια καταστροφική επιδημία η οποία εκδηλώθηκε στην πόλη-κράτος των Αθηνών στην αρχαία Ελλάδα, κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου, το 430 π.Χ., και ενώ η πόλη πολιορκούνταν από τους Σπαρτιάτες. Θεωρείται πως η επιδημία πρωτοεμφανίστηκε στο κύριο λιμένα της Αθήνας, τον Πειραιά, που αποτελούσε την κύρια είσοδο προμηθειών της πόλης. Ο λοιμός εμφανίστηκε και σε άλλες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου, επέστρεψε δύο φορές, το 429 π.Χ. και τον χειμώνα του 427/426 π.Χ., και η καταστροφή που προκάλεσε στον πληθυσμό της Αθήνας ήταν ένα σημαντικό πρώτο πλήγμα για την πόλη ως προς την εξέλιξη του πολέμου.
Προκάλεσε το θάνατο ενός μεγάλου ποσοστού των κατοίκων της πόλης, ανάμεσα στους οποίους και του ίδιου του Περικλή μαζί με τα μέλη της οικογενείας του, ενώ οι λεπτομερείς μαρτυρίες του Θουκυδίδη είναι ανεκτίμητες για την μελέτη του γεγονότος, καθώς ο ίδιος ήταν αυτόπτης μάρτυρας και είχε μολυνθεί, αλλά κατόρθωσε να επιζήσει. Επίσης, ο Ιπποκράτης ήταν ένας από τους γιατρούς που βρίσκονταν στην πόλη και η συνεισφορά του στην αντιμετώπιση του λοιμού ήταν σημαντική.
541 – 542 μ.Χ.: Η «πανώλη του Ιουστινιανού»
Η πανώλη ή πανούκλα είναι οξεία λοιμώδης νόσος, που προκαλείται από το βακτήριο Yersinia pestis (βάκιλος του Γερσίν). Η νόσος μεταδίδεται στον άνθρωπο από το τσίμπημα ψύλλων, (κυρίως του είδους Xenopsylla cheopsis), που παρασιτούν σε άρρωστο μαύρο αρουραίο. Μεταδίδεται εύκολα και γρήγορα με άμεση ή έμμεση επαφή, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις πνευμονικής εντόπισης, οπότε μεταδίδεται ακόμα και με τα σταγονίδια. Είναι βαριάς μορφής ασθένεια, με υψηλό πυρετό και τοξική κατάσταση. Η ασθένεια εμφανίζεται σε τρεις μορφές:
- βουβωνική (έντονη αιμορραγική λεμφαδενίτιδα),
- πνευμονική, που είναι ιδιαίτερα μολυσματική μορφή (βαριά πνευμονία)
- σηψαιμική.
Η σηψαιμική και η πνευμονική μορφή είναι πάντα θανατηφόρες, εάν η θεραπευτική αγωγή δεν είναι ταχύτατα αποτελεσματική. Οι σουλφοναμίδες και ορισμένα αντιβιοτικά, όπως η στρεπτομυκίνη είναι πολύ αποτελεσματικές κατά του πανωλικού βακτηρίου.
Η λέξη προέρχεται από το ουσιαστικοποιημένο επίθετο ο, η πανώλης (-ους), το πανώλες. Εννοείται ότι προσδιορίζει το ουσιαστικό νόσος (πανώλης νόσος) και σημαίνει την ασθένεια που καταστρέφει τα πάντα. Για τον ίδιο λόγο έχει χρησιμοποιηθεί και για άλλες πανδημίες.
Η πανώλη είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Παράδειγμα αναφορών είναι αυτό του Θουκυδίδη: ο λοιμός των Αθηνών, πιθανώς να είναι η πανώλη. Από τον 6ο αι. και σε όλον τον Μεσαίωνα εκδηλώνονταν μεγάλες επιδημίες, με αποτέλεσμα να παραμείνουν μόνιμα ενδημικές εστίες. Γνωστή είναι η μεγάλη επιδημία του 14ου αιώνα η οποία ονομάστηκε μαύρος θάνατος. Μετά τον 14ο αιώνα, η νόσος έγινε ενδημική και για 300 χρόνια υπήρχαν επιδημικές εξάρσεις. Στα τέλη του 19ου αιώνα, σημειώθηκε πανδημία.
Σήμερα, ενδημικές εστίες υπάρχουν κυρίως στην Ασία, στην Αφρική και στη Νότια Αμερική. Στην Ασία η νόσος μεταφέρεται κυρίως από το τρωκτικό Marmota himalayana, ζώο που θηρεύεται κυρίως για τη γούνα του.
Η πανώλη ανήκει στις 5 σοβαρότερες μεταδιδόμενες ασθένειες. Η προφύλαξη επιτυγχάνεται με μέτρα που λαμβάνονται από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (ΠΟΥ), η τήρηση των οποίων είναι υποχρεωτική για τα κράτη-μέλη της οργάνωσης αυτής.
Η πανώλη είναι επίσης γνωστή και ως πανούκλα.
1348 – 1353 μ.Χ.: Η τρομερή πανούκλα του Μεσαίωνα
Θεωρείται η μεγαλύτερη ανθρωπιστική καταστροφή στην ιστορία με τον δείκτη θνησιμότητας να φτάνει σε πρωτόγνωρα επίπεδα ξεπερνώντας κάθε προηγούμενο. Ξέσπασε στα μέσα του 14ου αιώνα και πήρε την αποτρόπαια ονομασία «Μαύρος Θάνατος».
Ο λόγος για την πανώλη που ξεκλήρισε ολόκληρες περιοχές της μεσαιωνικής Ευρώπης σε τέτοιο σημείο, που οι ζωντανοί δεν έφταναν για να θάψουν τους πεθαμένους. Αρκεί να σκεφτεί κανείς πως έχασε τη ζωή του περίπου ένας στους τρεις κατοίκους της γηραιάς ηπείρου με τον πληθυσμό να μειώνεται από τα 85 εκατομμύρια στα περίπου 30.
Οι πρώτες καταγραφές φαινομένων πανούκλας έγιναν τον Οκτώβριο του 1347, όταν γενοβέζικα εμπορικά πλοία που είχαν ξεκινήσει από τη λιμάνι της Κάφας στην Κριμαία, προσέγγισαν τη Μεσσήνη της Σικελίας. Κάποια απ’ αυτά τα καράβια μετέφεραν νεκρούς που είχαν πεθάνει κατά το πλου από πανούκλα. Πολύ γρήγορα πέρασε στη Γαλλία και τους προσεχείς μήνες στην υπόλοιπη κεντρική Ευρώπη, στην Αγγλία, στη Σκανδιναβία και στη Ρωσία.
Εστία μόλυνσης ήταν οι αρουραίοι, αλλά εκείνη την εποχή δεν το γνώριζαν.
Ειδικότερα, οφειλόταν σε ένα βακτήριο που μεταδόθηκε στον άνθρωπο από το τσίμπημα των ψύλλων που παρασιτούσαν στα τρωκτικά. Θυμίζουμε ότι τον Μεσαίωνα ο πληθυσμός των ποντικιών αυξήθηκε σε επικίνδυνο βαθμό, όταν ο Πάπας αποκάλεσε τις γάτες όργανα του σατανά, με αποτέλεσμα να θανατωθούν κατά χιλιάδες.
Η ταχύτητα μετάδοσης της πανώλης ευνοήθηκε από τις υποτυπώδεις συνθήκες υγιεινής, αφού ο κόσμος όχι απλώς δεν έπλενε τα χέρια του, αλλά έκανε μπάνιο αραιά και που.
Τα συμπτώματα ξεκινούσαν με πονοκέφαλο και ρίγη.
Ακολουθούσε πυρετός, διάρροια και εξάντληση σε συνδυασμό με φωτοφοβία και πόνο στα χέρια και τα πόδια. Μέσα με μια με δύο ημέρες εμφανιζόταν οίδημα με τη μορφή εξογκωμάτων στον λαιμό, κάτω από τα χέρια και στο εσωτερικό των μηρών. Σε σύντομο χρονικό διάστημα το εξόγκωμα αυτό, που έφτανε να έχει το σχήμα πορτοκαλιού. γινόταν μαύρο, άνοιξε και άρχιζε να στάζει πύον και αίμα.
Παράλληλα, υπήρχε εσωτερική αιμορραγία και ο ασθενής μύριζε απαίσια, πεθαίνοντας μέσα σε φρικτούς πόνους μέσα σε μια εβδομάδα, ενώ υπήρχαν και θάνατοι μέσα σε μόλις 24 ώρες. Η πιο διαδεδομένη μορφή πανώλης ήταν η βουβωνική.
1918 – 1919: Ισπανική γρίπη
Η Ισπανική γρίπη ήταν πανδημία γρίπης η οποία εκδηλώθηκε το 1918 και είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο 100 εκατομμυρίων ανθρώπων ή κατ’ άλλους υπολογισμούς 50 έως 60 εκατομμυρίων ανθρώπων.
Ο ιός μεταπήδησε από τα πτηνά στον άνθρωπο και στη συνέχεια άρχισε να μεταδίδεται μεταξύ των ανθρώπων.
Η ισπανική γρίπη πιθανότατα προήλθε από την Άπω Ανατολή, ονομάστηκε όμως έτσι επειδή οι πρώτες αναφορές για την πανδημία προήλθαν από τον Τύπο της Ισπανίας, η οποία δεν συμμετείχε στον πόλεμο. «Οι ερευνητές μελέτησαν δείγματα του ιού που είχαν διατηρηθεί σε εργαστήρια ή βρέθηκαν σε πτώματα θαμμένα στο παγωμένο έδαφος της Αλάσκας. Διαπίστωσαν ότι μια μικρή μετάλλαξη του ιού επέτρεψε στις πρωτεΐνες της επιφάνειάς του, που χρησιμοποιούνται για να προσκολληθεί ο ιός στα κύτταρα, να αναγνωρίζουν και τους αντίστοιχους ανθρώπινους υποδοχείς».
«Ο θάνατος επερχόταν από οξύ φλεγμονώδες πνευμονικό οίδημα, αιμορραγική πνευμονίτιδα ή πνευμονία με οξύ αιμορραγικό οίδημα. Παρατηρούνταν κυάνωση του δέρματος ιδιαίτερα γύρω από το πρόσωπο, στο στόμα, στον λαιμό και στα δάκτυλα. Στη νεκροψία οι βάσεις των πνευμόνων ήταν περισσότερο προσβεβλημένες και οι θωρακικές κοιλότητες περιείχαν ανοικτό καφέ ή κίτρινο ως σκούρο κόκκινο υγρό».
Τα πρώτα κρούσματα της εκδηλώθηκαν στη Γαλλία τον Απρίλιο του 1918 ανάμεσα στα βρετανικά συντάγματα που στάθμευαν στη Ρουέν και στο Βιμερέ. Καθώς μετακινούνταν τα στρατεύματα μετακινείτο και η ασθένεια. Έτσι τον Μάιο επεκτάθηκε σε όλη τη Γαλλία και στην Ιταλία, στη Μεγάλη Βρετανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στη Γερμανία εισήλθε με τους αιχμαλώτους που είχε συλλάβει.
Τον Ιούνιο η πανδημία έφτασε στις Ινδίες, τον Ιούλιο στη Νέα Ζηλανδία και τον Αύγουστο στη Νότιο Αφρική. Έως τον Ιανουάριο του 1919 η Αυστραλία κατόρθωσε να μην πληγεί λόγω μιας αυστηρής καραντίνας.
Στις 10 Ιουλίου του 1918 160.000 κρούσματα έπληξαν το Βερολίνο. Στη Μεγάλη Βρετανία η γρίπη προκάλεσε τον θάνατο 220.000 ανθρώπων, στις Ηνωμένες Πολιτείες σημειώθηκαν πάνω από 550.000 θάνατοι, ενώ στην Ιαπωνία περί τα 250.000 θύματα και στις Ινδίες τα πέντε εκατομμύρια.
Ασιατική γρίπη (1957)
Το στέλεχος του ιού Η2Ν2 προκάλεσε περίπου 70.000 θανάτους στις ΗΠΑ. Πρώτα ανιχνεύθηκε στην Κίνα στα τέλη Φεβρουαρίου του 1957 και εξαπλώθηκε στις ΗΠΑ ως τον Ιούνιο του ιδίου έτους. Σε όλον τον κόσμο κόστισε τη ζωή δύο εκατομμυρίων ανθρώπων.
Η νόσος των τρελών αγελάδων (1986)
Η σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια των βοοειδών διαγνώστηκε για πρώτη φορά στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1986 και έγινε ευρέως γνωστή ως η ασθένεια των τρελών αγελάδων. Η απειλή των «τρελών αγελάδων» παρουσίασε έξαρση στην Ευρώπη τη δεκαετία του ’90.
Το 95% των περιπτώσεων συνέβησαν στο Ηνωμένο Βασίλειο αλλά έχει επίσης επιβεβαιωθεί και σε άλλες χώρες όπως η Γαλλία, η Γερμανία, το Βέλγιο, η Ισπανία και η Ελβετία. Συμπτώματα της ασθένειας σημειώθηκαν και στις ΗΠΑ. Η ασθένεια πιστεύεται ότι μεταδόθηκε στις αγελάδες από τα πρόβατα που έπασχαν από την τρομώδη θανατηφόρα νόσο (scrapie).
Οι άνθρωποι μολύνθηκαν καταναλώνοντας κρέας που προερχόταν από βοοειδή που έπασχαν από την ασθένεια αυτή. Πέρα από την κατανάλωση, η μετάδοση είναι δυνατή λόγω μετάγγισης αίματος ή μεταμόσχευσης ιστών ή οργάνων από ασθενείς που έχουν πληγεί από τη νόσο.
Η γρίπη των χοίρων – 2009
Η πανδημία γρίπης του 2009 ήταν μια πανδημία της γρίπης των χοίρων που προκαλείται από τον ιό H1N1 και μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Πρόκειται για μια μετάλλαξη της γρίπης με γενετικό υλικό από τέσσερις προϋπάρχουσες μορφές του ιού: δύο από τη γρίπη των χοίρων (ένα από Βόρεια Αμερική και ένα από Ευρασία), ένα από τη γρίπη των πτηνών, και ένα από την ανθρώπινη κοινή γρίπη.
Πρωτοεμφανίστηκε στο Μεξικό, ενώ τον Ιούνιο του 2009 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοίνωσε πως η επιδημία είχε μεταβληθεί σε πανδημία. Στις 10 Αυγούστου του 2010, ο ΠΟΥ ανακοίνωσε πως ιός Η1Ν1 ολοκλήρωσε τον κύκλο του και η πανδημία έχει πλέον τελειώσει. Συνολικά, από την εμφάνιση της ασθένιας στο Μεξικό τον Απρίλιο του 2009 έως τον Αύγουστο του 2010 είχαν επιβεβαιωθεί σχεδόν 18.500 θάνατοι από τον ιό, σε 214 χώρες.
Mers (2012)
Ο ιός εκδηλώθηκε στη Μέση Ανατολή το 2012 και μέχρι σήμερα έχει προκαλέσει τον θάνατο 333 ανθρώπων παγκοσμίως, ενώ περισσότεροι από 850 έχουν μολυνθεί. Πρόκειται για ένα νέο στέλεχος κοροναϊού που διαφέρει από τον SARS-CoV, τον κοροναϊό που προκάλεσε την επιδημία SARS το 2003, αλλά και από τους υπόλοιπους κοροναϊούς που έχουν απομονωθεί μέχρι σήμερα από τον άνθρωπο. Ο κοροναϊός MERS-CoV απομονώθηκε για πρώτη φορά από ασθενείς με σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο, στην Αραβική Χερσόνησο, το Σεπτέμβριο του 2012.
Ο ακριβής τρόπος μετάδοσης δεν είναι ακόμα γνωστός. Υπάρχουν πάντως σαφείς ενδείξεις περιορισμένης μετάδοσης από άνθρωπο σε άνθρωπο. Συνιστώνται τα μέτρα προφύλαξης που ισχύουν και για τις άλλες ιογενείς λοιμώξεις του αναπνευστικού, δηλαδή η αποφυγή στενής επαφής με άτομο που παρουσιάζει τα συμπτώματα της νόσου (βήχας, φτέρνισμα) και έχει πρόσφατα ταξιδέψει σε περιοχή υψηλού κινδύνου.Σταδιακά, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η διεθνής κοινότητα ανησυχούν όλο και περισσότερο για την εξάπλωση του ιού -κυρίως μέσω των αεροπορικών ταξιδιών- μεταξύ των ανθρώπων σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη. Οι επιστήμονες δεν είναι ακόμη σίγουροι με ποιον ακριβώς τρόπο ο ιός MERS μεταδίδεται στους ανθρώπους. Ο ιός έχει βρεθεί σε νυχτερίδες και καμήλες, από όπου πιστεύεται ότι ξεκίνησε, μολύνοντας ανθρώπους, οι οποίοι ήλθαν σε επαφή με αυτά τα ζώα.
