Υπατία η Αλεξανδρινή: Ποια ήταν η μεγάλη φιλόσοφος, μαθηματικός και αστροφυσικός

Η Υπατία, ήταν μία σπουδαία φιλόσοφος, μαθηματικός και αστρονόμος, που έζησε στην Αλεξάνδρεια κατά το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και στις αρχές του 5ου μ.Χ.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής της αποτέλεσε πρότυπο ηθικής, σύνεσης και σοφίας. Έζησε όμως σε μια εποχή βίας και θρησκευτικού φανατισμού και βρήκε φρικτό θάνατο από τους χριστιανούς της Αλεξάνδρειας.

Υπατία η Αλεξανδρινή,
μια πραγματική Αγία του Ελληνισμού!

Η Υπατία γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια γύρο στο 355μ.Χ. Ήταν κόρη του Θέωνα, ενός πολύ σημαντικού λογίου, μαθηματικού και αστρονόμου ο οποίος έκανε εξαιρετικά σχόλια στα έργα δύο παλαιοτέρων σπουδαίων αλεξανδρινών μαθηματικών και φιλοσόφων, του Πτολεμαίου και του Ευκλείδη. Ο Θέων ήταν ο τελευταίος λόγιος που καταγράφεται ως μέλος του Αλεξανδρινού Μουσείου. Αξίζει να σημειώσουμε πως τόσο ο Θέωνας όσο και η κόρη του Υπατία, είχαν αλεξανδρινή υπηκοότητα, κάτι που εκείνη την εποχή ήταν δύσκολο κανείς να αποκτήσει, μιας και την υπηκοότητα την παραχωρούσε ο ίδιος ο βασιλιάς (σε περιορισμένο αριθμό ατόμων κυρίως ελληνικής καταγωγής).

Έτσι λοιπόν δίπλα στον πατέρα της η Υπατία έλαβε εξαιρετική μόρφωση, την οποία ανέπτυξε και καλλιέργησε σε τέτοιο βαθμό, ώστε τελικά τον ξεπέρασε. Η ίδια συνέχισε το έργο του πατέρα της, διδάσκοντας φιλοσοφία, μαθηματικά και αστρονομία. Η φήμη της εξαπλώθηκε γρήγορα, έχοντας ως αποτέλεσμα, από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας να καταφθάνουν στην Αλεξάνδρεια για να σπουδάσουν φιλοσοφία. Σε όλη της τη ζωή η Υπατία αποτέλεσε πρότυπο αρετής, εγκράτειας και σωφροσύνης. Αν και ήταν όμορφη, ποτέ της δεν ενδιαφέρθηκε για την ομορφιά του σώματός της. Ντυνόταν κόσμια και μέχρι το τέλος του βίου της, παρέμεινε παρθένα.

Η Υπατία ήταν σπουδαία νεοπλατωνική φιλόσοφος. Οι νεοπλατωνικοί ήταν ασκητικοί και παρέπεμπαν στον Πυθαγόρα, ο οποίος είχε διδάξει ότι η σοφία επιτυγχάνεται μέσω της αποχής. Αν και η Υπατία τηρούσε πιστά αυτές τις αρχές, δεν απαιτούσε από τους μαθητές της, που ήταν διαφόρων θρησκειών, ανάλογους περιορισμούς. Όπως κάθε φιλόσοφος της αρχαιότητας, έτσι και η Υπατία προσπαθούσε να βοηθήσει τους μαθητές της να αντιληφθούν την πραγματική ομορφιά της ζωής και την αληθινή γνώση.

Με την πνευματική της κατάρτιση, τη ρητορική της δεινότητα, την πολύπλευρη προσωπικότητά της και την ηθική της οντότητα η Υπατία κέρδισε την εκτίμηση και τον σεβασμό του λαού της Αλεξάνδρειας, καθώς και των αλεξανδρινών πολιτικών, οι οποίοι την επισκέπτονταν όταν αναλάμβαναν τα καθήκοντά τους.

4ος αιώνας. Ο διωγμός των Εθνικών!

Ο 4ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από την προσπάθεια των αυτοκρατόρων, με εξαίρεση τον Ιουλιανό, να επιβάλουν τον χριστιανισμό ως κυρίαρχη θρησκεία στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Για το λόγο αυτό η νέα θρησκεία ήρθε αντιμέτωπη με τις υπόλοιπες θρησκευτικές και φιλοσοφικές τάσεις που υπήρχαν μέσα στο ρωμαϊκό κράτος. Ο νεοπλατωνισμός μάλιστα, αποτελούσε τον μεγαλύτερο «εχθρό», μιας και αποτελούσε την ποιο σοβαρή εναλλακτική λύση έναντι του Χριστιανισμού. Έτσι οι αυτοκράτορες, με μια σειρά διατάξεων προσπάθησαν να περιορίσουν τις ελευθερίες λατρείας των εθνικών και στην συνέχεια με μια πληθώρα νομοθετημάτων στράφηκαν να εξαλείψουν την αρχαία ελληνική θρησκεία κλείνοντας τα ιερά, απαγορεύοντας τις θυσίες και αφαιρώντας τις περιουσίες τους. Προς το τέλος μάλιστα του 4ου αιώνα, οι ναοί των εθνικών άρχισαν να καταστρέφονται (ιδιαίτερα στην Ανατολή), ενώ η εθνική λατρεία ποινικοποιήθηκε. Μάταια, ο σπουδαίος ρήτορας και σοφιστής Λιβάνιος έκανε έκκληση στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο να μεριμνήσει, ώστε να εμποδιστούν οι φανατικοί χριστιανοί να καταστρέφουν τα ιερά των εθνικών.

Το 386 ο επίσκοπος Μάρκελλος της Απάμειας κατέστρεψε το ναό του Δία Βήλου στην Απάμεια, ενώ το 392 καταστράφηκε το Σεραπείο της Αλεξάνδρειας, ένας από τους σημαντικότερους ναούς της αυτοκρατορίας, από τον χριστιανικό όχλο, που καθοδηγείτο από τον πατριάρχη Θεόφιλο. Η καταστροφή του Σεραπείου ήταν σημαντική γιατί κτίστηκε από τον Πτολεμαίο Α και συμβόλιζε την συνύπαρξη, την αλληλοκατανόηση και τον αλληλοσεβασμό των τριών σημαντικότερων πληθυσμιακών ομάδων της Αλεξάνδρειας, των Ελλήνων, των Αιγυπτίων και των Ιουδαίων.

Έτσι, η ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία μπόρεσε να απορρίψει τελείως την κλασσική ελληνική παιδεία, γεγονός που έμεινε γνωστό με την ρήση «χείλη υμνούντα τον Χριστόν δεν δύνανται τον Δίαν να υμνήσουν».

Ο αυτοκράτορας Ουάλης (364-378), με αφορμή την αποκάλυψη μια υποτιθέμενης συνομωσίας για την ανατροπή του από εθνικούς, αποδύθηκε σε ένα «κυνήγι μαγισσών», εξαπολύοντας απηνή διωγμό, κυρίως εναντίον των εθνικών διανοούμενων. Για λόγους αυτοπροστασίας, πολλοί έκαψαν τα βιβλία και τις βιβλιοθήκες τους, αφού ήταν δυνατό να θεωρηθούν ότι κρύβουν μαγείες και επωδούς.

Τα θύματα των διωγμών ήταν πολλά, ενώ αρκετοί, για να αποφύγουν τυχών τιμωρία τους, διέφευγαν έξω από τα όρια της αυτοκρατορίας. Έτσι, το 391 τερματίσθηκε και η λειτουργία του Αλεξανδρινού Μουσείο, με το διάταγμα του Θεοδοσίου, το οποίο επέβαλλε την καταστροφή όλων των εθνικών ναών της πόλης.

Ο τραγικός θάνατος της Υπατίας

Κατά την περίοδο 412-415 αυτοκρατορικός έπαρχος της Αιγύπτου ήταν ο χριστιανός Ορέστης, ο οποίος όμως, όπως και άλλοι πολιτικοί επισκεπτόταν την Υπατία για να την συμβουλευτεί για θέματα πολιτείας, αλλά και για να παρακολουθήσει τα μαθήματά της.

Στο πατριαρχικό θρόνο εν τω μεταξύ ο Κύριλλος διαδέχθηκε τον αποβιώσαντα Θεόφιλο. Αμέσως ο Κύριλλος άρχισε έναν αγώνα για την «καθαρότητα της πίστης», εκδιώκοντας από την πόλη όλους τους μη ορθόδοξους χριστιανούς. Φυσικά αυτός ο διωγμός έλαβε χώρα και για την επέκταση της θρησκευτικής του δικαιοδοσίας στις υποθέσεις της κρατικής διοίκησης.

Πρώτα θύματα αυτής της τακτικής του ήταν οι Νοβατιανοί και κατόπιν η εβραϊκή κοινότητα της Αλεξάνδρειας. Μόλις ο Ορέστης αντέδρασε, ορισμένοι μοναχοί υπό την παρότρυνση του Κυρίλλου αποπειράθηκαν να τον δολοφονήσουν, τραυματίζοντάς τον στο κεφάλι. Ο Ορέστης βρήκε στην Υπατία έναν σύμμαχο, αλλά το γεγονός αυτό μαζί με το ότι η Υπατία ήταν εκτιμώμενο πρόσωπο της πόλης, ανησύχησε τον Κύριλλο.

Προκειμένου λοιπόν να την κατηγορήσει και να την αποξενώσει από τον απλό λαό, ο Κύριλλος την κατηγόρησε ότι ασκούσε μαύρη μαγεία! Η κατηγορία της μαγείας άλλωστε για εκείνη την εποχή ήταν κύριο όπλο της χριστιανικής ελίτ κάθε φορά που επεδίωκε φυσική και ηθική εξόντωση κάποιου αντιπάλου της.

Ο θανατός της

Την σαρακοστή λοιπόν του 415, ενώ η Υπατία επέστρεφε στην κατοικία της, μετά από τον συνηθισμένο περίπατό της στην πόλη, μια ομάδα χριστιανών (Παραβολάνοι ομάδα νεαρών που λειτουργούσαν ως στρατιωτικό σώμα του Πατριάρχη) την έσυραν στην εκκλησία Καισάρειον, όπου ξέσχισαν τα ρούχα της και κομμάτιασαν το σώμα της με όστρακα. Έπειτα, αφού έσυραν τα κομμάτια της σε ολόκληρη την πόλη, τα κάψανε στην πυρά έξω από την Αλεξάνδρεια, στην θέση Κίναρον.

To έργο της

Ως μαθηματικός

Ό,τι γνωρίζουμε για τα Μαθηματικά της είναι μόνο ένα μικρό υποσύνολο του έργου της. Σε μεγάλο βαθμό θεωρείται ως δάσκαλος και λόγιος. Επιμελήθηκε έργα Γεωμετρίας, Άλγεβρας και Αστρονομίας και ήξερε πώς να κάνει αστρολάβους και υγροσκόπια. Αν και το έργο της χάθηκε, η παράδοση στην οποία εργάστηκε και τα κείμενα που σχολίασε αποδείχτηκε ότι ήταν η ακριβής βάση για το επόμενο βήμα στην ιστορία των μαθηματικών. Όταν τον δέκατο έβδομο αιώνα ο Vieta και ο Φερμά άρχισαν να διερευνούν τις κωνικές τομές τα έργα του Διόφαντου και του Απολλώνιου ήταν ζωτικής σημασίας.

Περαιτέρω συμπεράσματα για τα μαθηματικά της Υπατίας παραμένουν στην σφαίρα της εικασίας, μια πλήρης αξιολόγηση της συνεισφοράς της παραμένει πέρα από κάθε ιστορικό προσδιορισμό. Οι συνεισφορές της στην Αλεξανδρινή φιλοσοφία και η εξερεύνησή της για την πιθανή επέκταση και δημιουργία προχωρημένων μαθηματικών της αρχαιότητας αξίζουν προσεκτική μεταχείριση.

Ο Νεοπλατωνισμός

Θεωρείται ότι υπάρχει μια σύνδεση ανάμεσα στην Νεοπλατωνική Φιλοσοφία και τα Μαθηματικά. Η φύση των μαθηματικών είναι το να δημιουργούν ιδέες παρμένες από υλικά αντικείμενα. Έτσι είναι η Γεωμετρία. Παρόλο που έχει προέλευσή της στον κόσμο της πρακτικής τοπογραφίας και των επιθεωρητών των βαρών και των μέτρων, ξεπερνά αυτές τις αρχές.

Τα Στοιχεία ασχολούνται με έναν κόσμο που δεν είναι πλέον ο κόσμος της πρακτικής, αλλά ο κόσμος των ιδεών. Έτσι, τα Μαθηματικά θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως ένα παράδειγμα της εν λόγω υπέρβασης πάνω από το υλικό που ο Νεοπλατωνισμός κάλεσε.

Το γεγονός ότι η Υπατία ήταν μαθηματικός δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Η Υπατία έμαθε μαθηματικά από τον πατέρα της τον Θέωνα. Κατάφερε να τον ξεπεράσει σε αυτό τον τομέα και να διδάξει σε πολλούς μαθητές.

Μία πηγή αναφέρει ότι «Ισίδωρος επισκίασε σε μεγάλο βαθμό η Υπατία, όχι μόνο επειδή ήταν ένας άντρας και μια γυναίκα εκείνη, αλλά με τον τρόπο που μια πραγματική φιλόσοφος θα ανερχόταν σε απλή γεωμέτρης.» Παρ’ όλα αυτά η γνώμη αυτή δεν κέρδισε τον έπαινο ούτε από τις γυναίκες, ούτε από τους μαθηματικούς. Επιπλέον από το λεξικό του Σουίδα (βυζαντινό λεξικό που ήταν στηριγμένο στα έργα του Δαμασκίου), της αποδίδεται η συγγραφή τριών έργων. Τα μόνα που είναι γνωστό ότι έχει γράψει συνδέονται με τα μαθηματικά και την αστρονομία. Θεωρείται ότι έχει βασίσει τα βιβλία της στη Νεοπλατωνική Φιλοσοφία.

Ο Αστρονομικός Κανών

Το λεξικό του Σούδα αποκαλύπτει ότι η Υπατία έγραψε ένα τόμο με τίτλο «Ο Αστρονομικός Κανών» καθώς επιδίωκε να μελετήσει και να εμβαθύνει περισσότερο στους τομείς των μαθηματικών του πατέρα της, απ’ ότι έκανε αυτός. Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι ο «Αστρονομικός Κανών» ήταν απλά μια συλλογή από αστρονομικούς πίνακες άλλοι πάλι θεωρούν ότι ήταν ένα σχόλιο σχετικά με τον Πτολεμαίο. Ένα από τα σημαντικά βιβλία του Πτολεμαίου είναι η Αλμαγέστη. Σχόλια πάνω στο Βιβλίο Τρία έχει κάνει ο Θέων, όπου λέει ότι το έργο είναι «…στην κριτική αναθεώρηση της φιλοσόφου Υπατίας, η κόρη μου. «. Υπάρχει η υπόθεση ότι η Υπατία είχε γράψει μέρη από αυτά τα Σχόλια.

Επιπλέον σημείωμα στο λεξικό του Σούδα αναφέρει τους τίτλους των έργων της Υπατίας, ενώ έχουν χαθεί τμήματα αυτών όπου η Υπατία ανέλυε τους κώνους του Απολλώνιου και την αριθμητική του Διόφαντου. Και τα δύο έργα αντιμετωπίζουν παραστάσεις της ανώτερης τάξης των εξισώσεων αλλά επειδή η προσέγγιση του Απολλώνιου ήταν αριθμητική και του Διόφαντου γεωμετρική , καταλαβαίνουμε ότι η Υπατία ήταν εξοικειωμένη τόσο με τις αλγεβρικές όσο και με τις γεωμετρικές αναπαραστάσεις υψηλότερης τάξης εξισώσεων.

Οι Απολλώνιοι κώνοι

Οι κώνοι του Απολλώνιου θεωρούνται από τα πιο δύσκολα έργα της αρχαιότητας και ήταν αυτοί που έθεσαν τα θεμέλια για πολλά από αυτά που στο μέλλον έγιναν γνωστά ως προβολική γεωμετρία.

Σχολιασμός Διόφαντου

Τα αλγεβρικά έργα του Διόφαντου ήταν πολύ πιο εξελιγμένα από τα προηγούμενα. Σε κάθε περίπτωση οι μαθηματικοί της Αλεξάνδρειας του τέταρτου και πέμπτου αιώνα ανέπτυξαν τα μαθηματικά που θα χρησιμοποιούσαν για την λύση ανώτερης τάξεως συστημάτων εξισώσεων.Ο μαθηματικός κόσμος του σήμερα οφείλει στην Υπατία ένα μεγάλο χρέος, διότι χωρίς εκείνη θα είχαμε πολύ λιγότερα από τα έργα του Διόφαντου.

Μέσα από αυτούς τους σχολιασμούς θα ήταν δυνατόν να δούμε ποιο έργο, ανάμεσα σε όλα τα άλλα, είναι δικό της. Αυτή η σκέψη μας δημιουργείται καθώς λέγεται ότι ένας γραφέας προσπάθησε να αναμείξει αρχικό κείμενο του Διόφαντου με τα δικά της έργα. Παρ’ όλα αυτά πιο πιθανό είναι ότι οι παρεμβολές της Υπατίας είναι δύο «ασκήσεις φοιτητών» στην αρχή του Βιβλίο ΙΙ. Η πρώτη ζητά για τη λύση του ζεύγους ταυτόχρονες εξισώσεις:
x – y= a, x2 – y2 = (x – y) + b
όπου a, b είναι γνωστό. Η επόμενη είναι μια μικρή γενίκευση. Απαιτεί τη λύση του ζεύγους των ταυτόχρονων εξισώσεων:
x – y = a, x2 – y2 = m (x – y) + b,
όπου a, b και m είναι γνωστές. Υπάρχουν κάποια στοιχεία που συνδέουν αυτό το πρόβλημα με την Υπατία: μια εννέα λέξη-φράση στην αρχική ελληνική ταυτίζεται με ένα από τα Στοιχεία του Ευκλείδη, που ο πατέρας της είχε επεξεργαστεί.

Ο αστρολάβος

Μία άλλη πηγή πληροφοριών για τις μαθηματικές δραστηριότητες της Υπατίας είναι η αλληλογραφία του Συνέσιου που αποκαλύπτει ότι σπούδασε φιλοσοφία και αστρονομία κάτω από την καθοδήγηση της Υπατίας και αναφέρει τη δημιουργία κάποιων επιστημονικών οργάνων όπως ο αστρολάβος και το υγρόμετρο. Υπάρχει μια θεωρία της στερεογραφικής προβολής, ότι ο δρόμος είναι ανοικτός για την κατασκευή μιας πιο πρακτικής δισδιάστατης συσκευής. Αυτό μας δίνεται από την ιστορία του Συνέσιου Αστρολάβου, ο οποίος γράφοντας για τον Παίωνα δηλώνει ότι είχε σχεδίασε ο ίδιος τον αστρολάβο με τη βοήθεια της Υπατίας και είχε δημιουργηθεί από τα καλύτερα υλικά της αργυροχοΐας.

Το συμπέρασμα είναι ότι η θεωρία του αστρολάβου και οι λεπτομέρειες της κατασκευής του είχαν περάσει κάτω από τον Πτολεμαίο, μέσω του Θέωνα, για να φτάσουν στην Υπατία, η οποία με τη σειρά της δίδαξε τον Συνέσιο.