Η Παναγία Χρυσοπηγή είναι πρώην μοναστήρι κτισμένο σε ακρωτήρι στην νοτιοανατολική ακτή της Σίφνου.
Στο παρελθόν υπήρξε μετόχι της μονής Βρύσης και οι παλαιότερες αναφορές στη μονή χρονολογούνται από τον 17ο αιώνα. Η μονή συνδέεται με πολλούς θρύλους του νησιού. Το κτιριακό συγκρότημα της πρώην μονής περιλαμβάνει πέρα από την εκκλησία μερικά ορθογώνια κτίρια, όπως την τραπεζαρία. Η μονόχωρη εκκλησία φέρει επιγραφή του 1757, οπότε και μάλλον έγινε η ανακατασκευή του ναού.
Η ιστορία της Μονής
Η παλαιότερη αναφορά της Παναγίας Χρυσοπηγής γίνεται σε χειρόγραφο του μοναχού Παρθένιου Χαιρέτη, το οποίο χρονολογήθηκε από τον Θεοδόση Σπεράντζα το 1676 ή το 1677. Το χειρόγραφο περιγράφει τα θαύματα της Παναγίας Χρυσοπηγής, όπως το σχίσιμο του βράχου αλλά και την ιστορία της Παναγίας Χρυσοπηγής.
Το χειρόγραφο υποδεικνύει ότι τα παλαιότερα σωζόμενα κτίσματα είναι η παλιά τραπεζαρία και τα κελιά δίπλα της, τα οποία κτίστηκαν το 1675 από τον Παπά Ιερώνυμο Ζαμπέλη μαζί με το καθολικό της μονής.
Ο μοναχός Παρθένιος αναφέρει ότι αυτός ο ναός είχε κτιστεί στη θέση ενός ναού ο οποίος είχε μήκος τρεις πήχεις και μετά επεκτάθηκε, ο οποίος με τη σειρά του ήταν κτισμένος στη θέση ενός ακόμη παλαιότερου ναού. Ο σημερινός ναός σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή χρονολογείται από το 1757.
Μία πτήση στον όρμο του Φάρου της Σίφνου με θέα την Χρυσοπηγή
Η μονή πέρασε στην κατοχή της σταυροπηγιακής μονής της μονής Βρύσης το 1760 έπειτα από αγορά και αναφέρεται ως σταυροπηγιακό μετόχι σε σιγίλλιο του 1798.[2] Την περίοδο 1890-1900 κτίστηκαν επιπλέον κελιά και φέρουν εντοιχισμένες επιγραφές με τα ονόματα των Σιφναίων Προβελέγγιο και Δεκαβάλλε, οι οποίοι μάλλον χρηματοδότησαν την κατασκευή τους. Το 1923 κατασκευάστηκε νέα τραπεζαρία, η οποία στη συνέχεια χωρίστηκε σε επιμέρους χώρους. Το 1964 η Παναγία Χρυσοπηγή ορίστηκε πολιούχος της Σίφνου.
Οι θρύλοι και τα θαύματα της Παναγίας Χρυσοπηγής στο νησί
Πολλοί είναι οι θρύλοι που έχουν συνδεθεί με το μοναστήρι και την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Χρυσοπηγής που βρέθηκε από ψαράδες στη θάλασσα την περίοδο της Εικονομαχίας, μεταφέρθηκε στον ιερό βράχο και εκεί χτίστηκε το «σπίτι» της. Λέγεται μάλιστα πως όσες φορές επιχείρησαν να τη μεταφέρουν σε κάποιο άλλο ναό, η εικόνα της Παναγίας γινόταν… ασήκωτη.
Ο σκισμένος στα δύο βράχος και οι παραδόσεις
Σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, τα χρόνια των Κουρσάρων στα κελιά της Παναγιάς της Χρυσοπηγής, ζούσαν καλόγριες. Σε μια επιδρομή στο νησί, και ενώ οι περισσότερες από τις καλόγριες της πρόλαβαν να γλιτώσουν από τους επιδρομείς, μια από αυτές έμεινε πίσω στην μονή. Καταδιωκόμενη από τους Κουρσάρους παρακάλεσε την Παναγιά να την σώσει. Και εκείνη τότε έκανε το θαύμα της. Χώρισε τον όρμο στα δύο δημιουργώντας ένα σχίσμα, ρίχνοντας τους επιδρομείς στην θάλασσα.
Υπάρχει όμως και μία άλλη εκδοχή. Τα βράδια, λέει η παράδοση, οι γυναίκες συνήθιζαν ν’ ανάβουν τα καντήλια της Παναγίας. Μια φορά, όμως, μόλις μπήκαν στην εκκλησία αντιλήφθηκαν ότι δεν ήταν μόνες τους. Κάτω στο δάπεδο κοιμόντουσαν πειρατές.
Αψηφώντας τον κίνδυνο, εκείνες πέρασαν ανάμεσα από τους κοιμισμένους άνδρες, άναψαν τα καντήλια και το θυμιατό, αλλά την ώρα που έφευγαν ένας πειρατής ξύπνησε από τη μυρωδιά του λιβανιού, ξύπνησε και τους άλλους και τις πήραν στο κυνήγι. Κι ενώ οι γυναίκες έτρεχαν έξω από την εκκλησία για να γλιτώσουν, η Παναγία, έσκισε το βράχο, οι πειρατές δεν πρόλαβαν να περάσουν και έτσι οι γυναίκες σώθηκαν.
Το πανηγύρι της Χρυσοπηγής προσελκύει κάθε χρόνο εκατοντάδες ντόπιους αλλά και επισκέπτες κατατάσσοντάς το στο μεγαλύτερο πανηγύρι του νησιού αλλά και μία αξέχαστη ανάμνηση για όσους το έχουν παρακολουθήσει.
Όσο για τον λόγο που η γιορτή της Πολιούχου και προστάτιδας του νησιού είναι την ημέρα της Αναλήψεως, αντί για την Παρασκευή του Πάσχα θα πρέπει να αναζητηθεί και πάλι στην τοπική παράδοση: η εικόνα της Παναγίας, που έφθασε στη Σίφνο μέσα από τη θάλασσα από τον Βόσπορο και βρέθηκε στο σημείο αυτό από ψαράδες, λύτρωσε τους κατοίκους από την επιδημίας πανώλης που μάστιζε το νησί, ύστερα από λιτανεία που πραγματοποιήθηκε την ημέρα της Αναλήψεως.
