Η ιερή πόλη του Μεσολογγίου επαναστάτησε το Μάιο του 1822, αλλά η Ηρωική Έξοδος πραγματοποιήθηκε κατά την τρίτη πολιορκία, το 1826 από τον Κιουταχή, τη νύχτα του Σαββάτου του Λαζάρου-ξημερώνοντας η Κυριακή των Βαΐων. Είχαν προηγηθεί άλλες δύο πολιορκίες από τον Ομέρ Βρυώνη, ανεπιτυχείς και με μεγάλες απώλειες για τον εχθρό, το 1822 και 1823.
Την άνοιξη του 1825 ο Κιουταχής ερχόμενος από Λάρισα με πολυάριθμο στρατό (περίπου 40.000) και μεγάλο αριθμό πυροβόλων, επιδόθηκε στην τρίτη πολιορκία. Αν και οι αγωνιστές του Μεσολογγίου ήσαν κατά πολύ λιγότεροι, περίπου 4.000(!), οι δυσκολίες που συνάντησε στην επιχείρησή του ήταν ανυπέρβλητες, λόγω του ηρωισμού και της καλής οχύρωσης και οργάνωσης των υπερασπιστών της πόλης, που οι δυνάμεις τους ενισχύθηκαν αργότερα από τον Γεώργιο Καραϊσκάκη και από σώμα Σουλιωτών υπό τον Κίτσο Τζαβέλα.
Βλέποντας ο Σουλτάνος ότι η επιχείρηση πολιορκίας δεν θα είχε καλή έκβαση, ενίσχυσε τις δυνάμεις αποκλεισμού του Κιουταχή με τουρκικά και αιγυπτιακά στρατεύματα υπό τον Ιμπραήμ, παρ’ όλο που πιεζόταν από το φιλελληνικό κίνημα που είχε αρχίσει να αναγνωρίζεται στην Ευρώπη.
Φτάνοντας ο Ιμπραήμ, λέγεται ότι απευθυνόμενος ειρωνικά στον Κιουταχή του είπε:
«Αυτόν το φράχτη δεν μπορείς να καταλάβεις;»!
Με την άφιξη των νέων εχθρικών δυνάμεων η πολιορκία συνεχίστηκε σφοδρότερη. Παρόλα αυτά, μέχρι τον Φεβρουάριο του 1826 οι τούρκοι δεν είχαν σημειώσει καμία επιτυχία. Ο Ανδρέας Μιαούλης με τον στόλο του κατάφερνε να ανεφοδιάζει το Μεσολόγγι και η άμυνα των πολιορκημένων παρέμενε ισχυρή.
Το Μάρτιο οι τούρκοι κατέλαβαν μετά από σφοδρή μάχη τα στρατηγικής σημασίας για την πόλη νησιά Βασιλάδι και Ντολμά, οι Έλληνες όμως κατάφεραν να διατηρήσουν το νησί Κλείσοβα. Με την κατάληψη των δύο νησιών από τους τούρκους, ο ανεφοδιασμός των πολιορκημένων από τον Ελληνικό στόλο ήταν πολύ δυσχερής, έως αδύνατος, το δράμα τους όλο και μεγάλωνε και η πείνα θέριζε ανθρώπους και ζώα.
Τότε, και όταν οι δυνατότητες συνέχισης της άμυνας απέναντι στα τουρκικά και αιγυπτιακά στρατεύματα είχαν χαθεί, λόγω εξάντλησης των τροφίμων, αποφασίστηκε από τους προκρίτους της πόλης η Έξοδος των υπερασπιστών της. Το γεγονός συνέβη τη νύχτα της 10ης Απριλίου, ξημερώνοντας η Κυριακή των Βαΐων, όπως προαναφέρθηκε. Η ηρωική αυτή πράξη συγκαταλέγεται στα σημαντικότερα γεγονότα της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας.
Η «Απόφαση της Εξόδου» πάρθηκε μπροστά στη μεγάλη εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, που όμως καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς και την εισβολή των τούρκων. Στον ίδιο ακριβώς χώρο, πάνω στα ερείπια του μεγαλοπρεπούς εκείνου ναού χτίστηκε ένα μικρό εκκλησάκι προς τιμήν της αγίας. Λέγεται δε, ότι ο ναΐσκος αυτός έχει τις διαστάσεις της αγίας Τράπεζας της πρώτης εκκλησίας που καταστράφηκε!
Πριν την Έξοδό τους οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» κοινώνησαν των Αχράντων Μυστηρίων, από τα χέρια του επισκόπου Ρωγών Ιωσήφ. Λέγεται όμως και ότι δεν κοινώνησαν με Σώμα και Αίμα Χριστού («ψωμί» και «κρασί»), αφού στην πόλη δεν υπήρχε τίποτα! Κοινώνησαν με χώμα και νερό της πόλης τους, τα οποία υπερασπίζονταν!!!
Αυτό είναι μια προφορική παράδοση/μαρτυρία από εκείνους που επέζησαν και που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά «στόμα με στόμα»!
Ο Χρήστος Καψάλης, προύχοντας και πολεμιστής του Μεσολογγίου, μη μπορώντας να συμμετέχει στην Έξοδο, προτίμησε να πεθάνει στα ερείπια της πατρίδας του. Την παραμονή της ημέρας αυτής συγκέντρωσε πολλές γυναίκες, παιδιά, γέροντες, ανήμπορους, ανάπηρους και εξαντλημένους από την πείνα και τις αρρώστιες, που κι αυτοί δεν μπορούσαν να πάρουν μέρος στην Έξοδο και κατέφυγαν στη μεγάλη πυριτιδαποθήκη κάτω από τον προμαχώνα του Μπότσαρη. Με τις δυνάμεις που τους είχαν απομείνει, όλη τη νύχτα της Εξόδου έψελναν νεκρικές ακολουθίες, ενώ ο Καψάλης κρατούσε συνεχώς ένα αναμμένο δαυλί (ίσως λαμπάδα) στο χέρι του. Το πρωί, όταν οι
Τούρκοι εισέβαλαν στην πόλη, φώναξε δυνατά:
«Μνήσθητί μου Κύριε, όταν έλθης εν τη Βασιλεία σου»
και έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη, που ανατινάχθηκε μαζί με όλους όσους είχαν καταφύγει εκεί και πλήθος τούρκων που είχαν εισβάλει σε αυτήν.
Κατά άλλη εκδοχή, ο Χρήστος Καψάλης δεν πυροδότησε την πυριτιδαποθήκη με δαυλί ή λαμπάδα, αλλά «σημάδεψε και πυροβόλησε με την πιστόλα του» το μπαρούτι. Όπως και να ’χει, το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο.
Ίσως και να προδόθηκε η Έξοδος και έτσι να εξηγείται η απάντηση των τουρκο-αιγυπτιακών στρατευμάτων με σφοδρή επίθεση, που συνοδεύτηκε από μεγάλη σφαγή. Χιλιάδες Έλληνες σφαγιάστηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν και μόνο 1.500, περίπου, κατάφεραν να διασωθούν. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, επεκράτησε μεγάλη σύγχυση και παρερμηνεία υποδείξεων, όταν ακούστηκε μια κραυγή μέσα στο πλήθος «οπίσω-οπίσω» (Σπυρίδωνος Τρικούπη «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως»).
Αν και η πτώση του Μεσολογγίου οδήγησε σε διάλυση της τρίτης Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου του 1826 και στην παραίτηση της κυβέρνησης Κουντουριώτη, στο εξωτερικό ωστόσο αναθέρμανε το φιλελληνικό κίνημα και επιτάχυνε τις διαδικασίες προς επίτευξη συμφωνίας μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων για την τελική λύση του Ελληνικού ζητήματος. Οι αφηγήσεις/περιγραφές που έφταναν στην Ευρώπη, υπερέβαιναν το μέσο του ανθρώπινου κι ένα δυνατό κύμα θαυμασμού και συγκίνησης διέτρεξε τις περισσότερες χώρες της. Η Ελλάδα δεν ήταν πλέον μόνη της!
Μεταξύ εκείνων που αγωνίστηκαν στο πλευρό των Ελλήνων επαναστατών στο Μεσολόγγι, είναι και ο πολύ γνωστός Άγγλος ποιητής και φιλέλληνας Λόρδος Μπάιρον. Ο Μπάιρον πέθανε στις 19 Απριλίου 1824, όχι σε μάχη, αλλά από πυρετό. Το πένθος για το θάνατό του ήταν γενικό, καθώς ο Εθνικός μας ποιητής συνέθεσε μεγάλο ποίημα στη μνήμη του, τη γνωστή «Ωδή εις τον θάνατο του Λόρδου Μπάιρον», που ειδικά οι πρώτοι του στίχοι έχουν αποτυπωθεί ανεξίτηλα στην μνήμη μας όλοι από τις σχολικές γιορτές για την Εθνική μας Παλιγγενεσία:
«Λευτεριά, για λίγο πάψε
να χτυπάς με το σπαθί.
Τώρα σίμωσε και κλάψε
εις του Μπάιρον το κορμί…».
Σε εκδήλωση πένθους την επόμενη ημέρα του θανάτου του ρίχτηκαν στο Μεσολόγγι 37 κανονιοβολισμοί την ώρα της ανατολής του ηλίου, μία κάθε λεπτό, καθώς τόσα ήταν και τα χρόνια της ηλικίας του.
Το Μεσολόγγι και η πόλη Άλαμο των ΗΠΑ, είναι οι μοναδικές πόλεις στον κόσμο που φέρουν τον τίτλο «Ιερές» για ιστορικούς-ηρωικούς λόγους και όχι για θρησκευτικούς.
Ο αγώνας των υπερασπιστών του Μεσολογγίου συγκίνησε βαθύτατα τον Διονύσιο Σολωμό. Οι κανονιοβολισμοί και τα ντουφέκια που ακούγονταν «κούφια» στη Ζάκυνθο και συγκεκριμένα στο λόφο του Στράνη, τον ενέπνευσαν κι έγραψε δύο από τα μεγαλύτερα απανθίσματα της νεότερης Ελληνικής λογοτεχνίας, τα ποιήματα «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» και «Ύμνος εις την Ελευθερίαν, που το δεύτερο μελοποιήθηκε από τον Νικόλαο Μάντζαρο και είναι ο Ενικός μας Ύμνος.
Ως απότιση φόρου τιμής η Πολιτεία στους πεσόντες υπερασπιστές της ιερής πόλης, με την υπ’ αριθμόν 12449 απόφαση της 5ης Μαΐου 1829 του Κυβερνήτη Ιωάννου Καποδίστρια, συνελέγησαν τα λείψανά τους και τοποθετήθηκαν σε μνημείο. Στη μαρμάρινη πλάκα του μνημείου στον Κήπο των Ηρώων διαβάζουμε μεταξύ άλλων:
