Τα όνειρα είναι ο τρόπος με τον οποίο εργάζεται η ψυχή, όταν βρίσκεται σε κατάσταση ύπνου.
Για τον Φρόυντ, το όνειρο είναι μια ψυχική διαδικασία πού έχει νόημα, δηλαδή έχει ιδιαίτερη θέση, στον ψυχισμό. Από τη στιγμή που έχει νόημα, μπορεί και να ερμηνευτεί.
Το όνειρο φαίνεται ακατανόητο, για αυτό χρειάζεται μια μέθοδο που θα επιτρέπει την εξήγησή του.
Οι διαδικασίες που είναι υπεύθυνες για την ακατανόητη όψη του ονείρου είναι ψυχικές. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, υπάρχει διαφορά, ανάμεσα σε αυτό που βλέπουμε και το πραγματικό νόημα.
Ο Φρόυντ στράφηκε στην ερμηνεία των ονείρων στηριζόμενος στον ελεύθερο συνειρμό. Ασθενείς του, μιλώντας για τα συμπτώματά τους, περιέγραφαν και τα όνειρά τους, κάτι που τον ώθησε να αναλύσει τα όνειρα αυτά όπως ακριβώς ανέλυε και τα συμπτώματά τους, ώστε να βρει πρόσβαση στο ασυνείδητο. Το ίδιο έκανε και με τα δικά του όνειρα επί σειρά ετών. Ενδιαφέρθηκε επίσης και για τα όνειρα των μικρών παιδιών. Σε αυτά παρατήρησε ότι ονειρεύονται την εκπλήρωση των επιθυμιών της προηγούμενης μέρας, οι οποίες δεν ικανοποιήθηκαν.
Από τα παιδικά όνειρα διαπίστωσε ότι το όνειρο α)αποτελείται από υπολείμματα της ημέρας που βίωσε το άτομο και β) ότι αποτελεί έκφραση επιθυμιών.
Το όνειρο είναι δομημένο από ένα έκδηλο – φανερό περιεχόμενο, αυτό που βλέπουμε, το οποίο εξαρτάται από το λανθάνον περιεχόμενο που αποτελείται από στοιχεία του ασυνείδητου, παραλλαγμένα.
Το όνειρο, ουσιαστικά, αντανακλά την ψυχική κατάσταση του ατόμου. Σαν μια ακτινογραφία της ψυχής, η οποία θα πρέπει να διαγνωσθεί και να ερμηνευτεί, για να συμμετέχει στη διαδικασία λύσης των συμπτωμάτων.
Η διαδικασία της λογοκρισίας που λειτουργεί στον ψυχισμό μας όταν είμαστε ξύπνιοι, συνεχίζει να λειτουργεί και στον ύπνο. Απλά είναι μειωμένη. Αποτέλεσμα αυτής της λογοκρισίας, έστω και μειωμένης, είναι τα βαθύτερα – ασυνείδητα κίνητρα, τα ένστικτα, οι καθηλώσεις και οι απαγορευμένες, από μια πλευρά του εαυτού μας, επιθυμίες, να μετατρέπονται στο περιεχόμενο που βλέπουμε στο όνειρο(έκδηλο),και να συμβολίζονται από στοιχεία και εικόνες από την καθημερινότητα. Η ερμηνευτική εργασία, αντίθετα, μετατρέπει το φανερό περιεχόμενο, σε αυτό που είναι κρυμμένο – απαγορευμένο, από τη συνείδηση.
Ο συμβολισμός, με τη γενική έννοια του όρου, αντιπροσωπεύει κάθε έμμεσο τρόπο αναπαράστασης ενός στοιχείου, μέσα από ένα άλλο στοιχείο (π.χ. το ζώο άλογο αναπαριστάται από τη λέξη άλογο). Υπό αυτή την έννοια, στην ψυχανάλυση ως συμβολισμός νοείται, η σχέση που συνδέει μια ασυνείδητη σκέψη η επιθυμία με ένα στοιχείο που την αντιπροσωπεύει εξωτερικά. Ο ίδιος συμβολισμός που υπάρχει στα όνειρα, υπάρχει στις παροιμίες, τη μυθολογία και τα τραγούδια των λαών.
Η ερμηνεία ενός ονείρου γίνεται μόνο μέσα σε μια θεραπευτική διαδικασία. Έχουν ιδιαίτερη σημασία, οι σκέψεις και ο ελεύθερος συνειρμός που κάνει ο θεραπευόμενος μετά τη διήγηση του ονείρου, ο τρόπος που βιώνει ο καθένας τις καταστάσεις, η γνώση του θεραπευτή και η απόφασή του για ποια στοιχεία του ονείρου θα ερμηνευτούν και πότε, εξυπηρετώντας τη θεραπεία, αλλά και το συναίσθημα που νοιώθει ο ίδιος ο θεραπευτής κατά τη διήγηση. Επίσης σημαντικό ρόλο στην ακρίβεια της ερμηνείας έχουν και οι διευκρινιστικές ερωτήσεις που γίνονται στον θεραπευόμενο. Μετά το τέλος μιας ανάλυσης, ο θεραπευόμενος, αποκτά την ευχέρεια να ερμηνεύει τα όνειρά του, με σχετική ακρίβεια.
Ερμηνεία ονείρων – παραδείγματα
Πρώτο όνειρο
Πρόκειται για νεαρή γυναίκα που την έβλεπα στο γραφείο, πριν από μερικά χρόνια. Το αίτημά της αφορούσε κάποιες δυσκολίες στις σχέσεις της, που συνοδευόταν από καταθλιπτικά συναισθήματα. Αυτό το όνειρο, το είδε μετά τη δεύτερη συνεδρία μας.
Α: Νιώθω λίγο καλύτερα αλλά αυτό έχει να κάνει νομίζω που μίλησα με τον πρώην φίλο μου μετά από δύο μήνες, είδα και ένα όνειρο που μου έκανε εντύπωση. Είχα πάει τη μάνα μου στο νοσοκομείο, έπρεπε να κάνει μια θεραπεία. Την πήγα και όλα ήταν εντάξει αλλά μετά από λίγο κάτι την έπιασε και δεν ήθελε να κάτσει ή μάλλον όχι ακριβώς δεν ήθελε αλλά σαν να έπαιζε και να φοβόταν ταυτόχρονα. Γύριζε γύρω από τα κρεβάτια σαν χαμένη πότε γελούσε, πότε έκλαιγε, κοντεύανε να της πέσουν τα γυαλιά, έκανε σαν μικρό παιδάκι. Ήταν εκεί και μια προϊσταμένη, η οποία ήταν αυστηρή και της έλεγε πολύ σοβαρά και ψύχραιμα ότι θα πρέπει να καθίσει για να γίνει η θεραπεία.
Θ: Τι περνάει από το νου σας για το όνειρο; Τι νιώσατε;
Α: Δεν ξέρω, μου έκανε εντύπωση κυρίως για τη μάνα μου. Είναι καλά. Καμιά φορά βέβαια ανησυχώ, τη σκέφτομαι συχνά.
Θ: Ανησυχείτε λέτε.
Α: Ναι, ανησυχώ αλλά μιλάμε τακτικά στο τηλέφωνο. Δεν πιστεύω ότι τα όνειρα δείχνουν το μέλλον, αλλά φοβήθηκα μην τυχόν συμβεί κάτι και πρέπει να μπει στο νοσοκομείο.
Θ: Από τη μία λέτε ότι, αν συμβεί κάτι θα πρέπει να μπει σε θεραπεία και από την άλλη ότι την είδατε στο όνειρο, αυτό να την ανησυχεί, να την φοβίσει και να χάνει κάπως τον έλεγχο.
Α: Ναι.
Θ: Υπάρχει πιθανότητα το όνειρο, να αφορά εσάς και τη θεραπεία σας εδώ; Μία πλευρά του εαυτού σας να θέλει να κάνει θεραπεία και να το θεωρεί απαραίτητο, αλλά, μια άλλη πλευρά σας να φοβάται και να ανησυχεί;
Α: Δεν ξέρω, νομίζω ότι έτσι νιώθω κάπως, αλλά θέλω να κάνω θεραπεία. Και εγώ λειτουργώ σαν την προϊσταμένη, είμαι πολύ του προγράμματος και του πρέπει και με το παιδί μου. Δεν ξέρω αν κάνω καλά, αλλά έτσι το νιώθω. Καμιά φορά μπορεί να γίνομαι και υπερβολική σ’ αυτό.
Θ: Γιατί να συμβαίνει αυτό τι λέτε;
Α: Έτσι έχω μάθει, να σκεφτόμουνα και εδώ, να σας προτείνω κάθε φορά να λέμε ένα θέμα, με προγραμματισμό.
Θ: Σα να φοβάστε μη σας ξεφύγει κάτι που δεν πρέπει. Ίσως να ανησυχείτε ότι θα χάσετε τον έλεγχο ,αν μιλήσετε ελεύθερα.
Δεύτερο όνειρο
Άνδρας τριάντα ετών, με χρόνιο ψυχωσικό άγχος, το οποίο δεν του επιτρέπει να εργασθεί ούτε να λειτουργήσει επαρκώς στην κοινωνική του ζωή, βρίσκει από την αγγελία μια δουλειά.
Μετά από ένα χρόνο ψυχοθεραπείας και ενώ τα πρώτα όνειρα που έφερνε στη θεραπεία αφορούσαν συμμορίες η εχθρικές ομάδες που του επιτιθόταν, του χάραζαν το πρόσωπο και το σώμα με ξυράφια η τον μαχαίρωναν και τον ακρωτηρίαζαν, το προηγούμενο βράδυ είδε το εξής όνειρο:
Βρισκόταν σε μια αρχαία εποχή όπου ένας στρατός, με οπλισμό ακόντια, ξίφη και τόξα, επιτιθόταν σε έναν άλλο στρατό. Ο ίδιος ήταν άοπλος και βρέθηκε στη μέση της μάχης. Όταν μια ομάδα από τον έναν στρατό τον πλησίασε για να τον σκοτώσει, αυτός κατάφερε να τους πείσει ότι ήταν μαζί τους και έτσι δεν τον πείραξαν. Στη συνέχεια, πήρε το ξίφος από έναν νεκρό στρατιώτη και το σήκωσε για να τους δείξει ότι θα πολεμήσει στο πλευρό τους. Μετά από λίγο, βρίσκεται αντιμέτωπος με τους αντιπάλους. Όταν τον περικυκλώνουν και δέχεται ένα ελαφρύ χτύπημα, προσπαθεί να τους πείσει ότι κάνουν λάθος. Έστω και δύσκολα οι εχθροί το δέχονται. Τελικά καταφέρνει να επιβιώσει της άγριας μάχης.
Για τον ίδιο φαίνεται ότι, το να ξεκινήσει μια δουλειά η να έρθει σε επαφή με άγνωστους ανθρώπους, το βιώνει σαν να πηγαίνει σε μάχη.
Ο αρχαϊκός έντονος φόβος και ο θυμός του που τον αισθάνεται καταστροφικό, τον εμποδίζουν να λειτουργήσει. Ανησυχεί ότι θα του επιτεθούν η ότι δεν θα μπορέσει να ελέγξει τη δική του επιθετικότητα και το αποτέλεσμα θα είναι καταστροφικό.
Το όνειρο που βλέπει μετά από ένα χρόνο θεραπείας, δείχνει μια ψυχική αλλαγή. Επιθετικά ένστικτα και φόβοι συνεχίζουν να υπάρχουν, όμως το Εγώ – η προσωπικότητα, είναι πιο δυνατή. Συναλλάσσεται, λεκτικοποιεί, και ελίσσεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιβιώνει από τις ανελέητες επιθέσεις, είτε αυτές νοιώθει ότι προέρχονται από τους άλλους, είτε είναι αποτέλεσμα, εσωτερικών ψυχικών συγκρούσεων. (Αυστηρό – Αρχαϊκό Υπερεγώ).
Μέσα από το όνειρο, φαίνεται μια μεταβολή των ψυχικών μηχανισμών άμυνας, από πρωτόγονες σε πιο ώριμες. Αυτή η εξέλιξη, δεν τον εμποδίζει, στο βαθμό που γινόταν παλαιότερα, να εργασθεί και να επικοινωνεί με τους άλλου
Τρίτο όνειρο
Υπάλληλος ιδιωτικής εταιρείας, σαράντα πέντε ετών, ήρθε για θεραπεία με αίτημα, έντονο άγχος και επαγγελματικό στρες.
Είδε το εξής όνειρο. Βρισκόταν σε ένα σκοτεινό άγνωστο μέρος όταν ξαφνικά ακούει μια φωνή που έμοιαζε με φωνή ζώου και βλέπει έναν πρωτόγονο άνθρωπο να τον κυνηγάει. Αρχίζει να τρέχει. Νοιώθει ότι αν τον φτάσει ο πρωτόγονος θα τον κατασπαράξει. Που και που γυρίζει και κοιτάει πίσω του για να δει αν τον πλησιάζει. Μια από αυτές τις φορές, βλέπει ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος αλλάζει μορφή και παίρνει αυτή του διευθυντή του αρχικά και μετά από λίγο του ίδιου του θεραπευόμενου.
Στο συνειρμό που ακολουθεί, ο θεραπευόμενος αναφέρεται στις συνθήκες τις εργασίας, για το πόσο δύσκολες, αγχώδεις και πιεστικές είναι. Ο ίδιος δεν μιλάει. Τα κρατάει μέσα του. Πιστεύει ότι η απόδοσή του έχει πέσει και δεν είναι καθόλου ευχαριστημένος. Είναι σίγουρος ότι ο διευθυντής του είναι πολύ θυμωμένος μαζί του και αργά η γρήγορα θα τον απολύσει. Αυτό θα ήταν καταστροφικό.
Στην πορεία της συνεδρίας, αναδύεται ο ασυνείδητος θυμός του. Πάντα θεωρούσε πως ένας άνθρωπος ηθικός και καλός σαν αυτόν, δεν επιτρέπεται να εκφράζει το θυμό του. Μια πλευρά του εαυτού του είναι θυμωμένη, εξαγριωμένη, εξαιτίας των συνθηκών εργασίας και των απαιτήσεων του διευθυντή και επειδή δεν επιτρέπει στον εαυτό του να εξωτερικεύσει το θυμό του, τον στρέφει αρχικά στον εαυτό του (ο ίδιος είναι ανίκανος ανήμπορος) και στη συνέχεια τον προβάλει στο διευθυντή (ο διευθυντής είναι θυμωμένος μαζί του κι όχι ο ίδιος με τον διευθυντή).
Τα όνειρα συνήθως, αναφέρονται σε πλευρές του ψυχισμού του θεραπευόμενου και στη μεταβίβαση, δηλαδή την αλληλεπίδραση, μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο, με το θεραπευτή.
