Αν ρωτήσει κάποιος την Τζιλ Πράις να θυμηθεί οποιαδήποτε ημέρα της ζωής της, θα δώσει την απάντηση στη στιγμή. Τι έκανε στις 29 Αυγούστου του 1980; «Ήταν Παρασκευή, πήγα στο Παλμ Σπρινγκς με τις φίλες μου, τις δίδυμες Νίνα και Μισέλ, και την οικογένειά τους. Και πριν πάμε στο Παλμ Σπρινγκς, πήγαμε για να κάνουμε αποτρίχωση στο μπικίνι. Ούρλιαζαν σε όλη τη διάρκειά της». Η Πράις ήταν τότε 14 ετών και οκτώ μηνών.
Και η τρίτη φορά που οδήγησε αυτοκίνητο; «Ήταν 10 Ιανουαρίου του 1981. Κυριακή. Teen Auto. Εκεί συνηθίζαμε να πηγαίνουμε για να πάρουμε την άδεια οδήγησής μας». Ήταν τότε 15 ετών και δύο εβδομάδων.
Η Πράις γεννήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου του 1965 στη Νέα Υόρκη. Η πρώτη της καθαρή ανάμνηση ξεκινά από την ηλικία των 18 μηνών, όταν ζούσε με τους γονείς της σε ένα διαμέρισμα απέναντι από το νοσοκομείο Roosevelt στο Μανχάταν. Θυμάται τους ήχους από τα ασθενοφόρα και από την κίνηση στους δρόμους, πόσο της άρεσε να σκαρφαλώνει στον καναπέ του σαλονιού και να κοιτά έξω από το παράθυρο στην 9η Λεωφόρο.
Στην ηλικία των πέντε ετών και τριών μηνών, η οικογένειά της μετακόμισε στο Νιου Τζέρσι, σε ένα τριώροφο σπίτι με κόκκινα τούβλα, με μια μεγάλη αυλή και τεράστια δέντρα, που λάτρευε. Στα επτά της, ο πατέρας της δέχτηκε πρόταση για δουλειά στο Λος Άντζελες, όπου και μετακόμισαν. Την 1η Ιουλίου του 1974, η Τζιλ ήταν 8,5 ετών και ήταν η μέρα που το μυαλό της ξέφυγε, όπως λέει η ίδια.
Πάντα είχε ένα ιδιαίτερο ταλέντο να θυμάται. Πάντα φοβόταν και την αλλαγή. Γνωρίζοντας ότι αφότου θα έφευγαν από το Νιου Τζέρσι τίποτα δεν θα ήταν το ίδιο, η Πράις προσπάθησε να κρατήσει τις αναμνήσεις από τον κόσμο αυτόν που έχανε. Έφτιαχνε λίστες, έβγαζε φωτογραφίες, κρατούσε κάθε ενθύμιο. Αν αυτή ήταν μια συνειδητή προσπάθεια να εκπαιδεύει τη μνήμη της, λειτούργησε, ίσως καλύτερα απ’ ότι φαντάστηκε.
Η «ανώτερη αυτοβιογραφική μνήμη» ή HSAM
Η Πράις ήταν το πρώτο πρόσωπο που διαγνώστηκε με αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως «ανώτερη αυτοβιογραφική μνήμη» ή HSAM (Highly Superior Autobiographical Memory», ένα σύνδρομο που μοιράζεται με περίπου 60 ανθρώπους, σύμφωνα με τα γνωστά στοιχεία που υπάρχουν. Όπως γράφει η βρετανική Guardian, μπορεί να θυμηθεί τις περισσότερες μέρες της ζωής της τόσο καθαρά όσο οι υπόλοιποι άνθρωποι θυμόμαστε το πρόσφατο παρελθόν. Σήμερα, η Πράις θυμάται την ημέρα της εβδομάδας για κάθε ημερομηνία από το 1980. Θυμάται και τι έκανε, με ποιον ήταν, πού ήταν κάθε μία από αυτές τις μέρες. Μπορεί να ανακαλέσει αναμνήσεις 20 ετών τόσο εύκολα, σαν να επρόκειτο για δύο ημέρες πριν. Οι μνήμες της όμως ενεργοποιούνται και χωρίς να το προσπαθήσει. Είναι, λέει, σαν να ζεις σε μια χωρισμένη οθόνη: στα αριστερά είναι το παρόν και στα δεξιά οι διαρκώς κινούμενες μνήμες, που ενεργοποιούνται από ερεθίσματα του σήμερα. Με τόσες μνήμες πάντα έτοιμες να επανέλθουν, μπορεί κανείς να αποτρελαθεί: κυριολεκτικά όποιος ή οτιδήποτε βλέπει μπορεί να τις επαναφέρει.
Πριν την Πράις, το HSAM ήταν ένα άγνωστο σύνδρομο. Όλα ξεκίνησαν από το email που έστειλε στις 8 Ιουνίου του 2000, μια Πέμπτη, στον γιατρό Τζέιμς ΜακΓκόγκ. Η Πράις ήταν τότε 34 ετών και πέντε μηνών. «Όποτε βλέπω μια ημερομηνία να περνά στην τηλεόραση –ή οπουδήποτε αλλού- αυτόματα επιστρέφω σε εκείνη την ημέρα και θυμάμαι πού ήμουν, τι έκανα, τι μέρα ήταν και άλλα. Είναι κάτι χωρίς τέλος, χωρίς έλεγχο, ολοκληρωτικά εξουθενωτικό… Οι περισσότεροι το έχουν αποκαλέσει ως δώρο, αλλά εγώ το αποκαλώ βάρος. Θυμάμαι όλη μου τη ζωή στο κεφάλι μου κάθε μέρα και με τρελαίνει», έγραφε σε μία από τις επικοινωνίες τους.
Όταν οι δυο τους βρέθηκαν ο ένας απέναντι στον άλλον, ο ΜακΓκόγκ τη ρώτησε: «Πότε ξεκίνησε η κρίση των ομήρων του Ιράν;». Μετά από μια σύντομη παύση, απάντησε: «4 Νοεμβρίου του 1979». «Όχι, αυτό δεν είναι σωστό. Ήταν 5 Νοεμβρίου», αντέτεινε ο γιατρός. «Ήταν 4 Νοεμβρίου», επέμεινε εκείνη και είχε δίκιο.
Ακολούθησαν κι άλλες ερωτήσεις… Τι μέρα η αστυνομία του Λος Άντζελες ξυλοκόπησε τον Ρόντνεϊ Κινγκ; Κυριακή, 3 Μαρτίου του 1991. Τι συνέβη στις 16 Αυγούστου 1977; Ο Έλβις Πρίσλεϊ πέθανε στο μπάνιο του σπιτιού του. Ήταν Τρίτη. Πότε πέθανε ο Μπινγκ Κρόσμπι; Στις 14 Οκτωβρίου του 1977, σε ένα γήπεδο γκολφ στην Ισπανία. Η Πράις το άκουσε στο ραδιόφωνο ενώ βρισκόταν στο αυτοκίνητο με τη μητέρα της που την πήγαινε στην προπόνηση ποδοσφαίρου της.
Ο ΜακΓκόγκ εργαζόταν πάνω στη μνήμη και τη μάθηση επί δεκαετίες. Δεν είχε ακούσει όμως ποτέ κάτι τέτοιο. Ο 85χρονος σήμερα γιατρός άρχισε να μελετά τη μνήμη τη δεκαετία του 1950. Όταν η Πράις επικοινώνησε μαζί του, η έρευνά του εστίαζε στο να δείξει ότι όσο πιο συναισθηματικά προκλητική είναι μια εμπειρία, είναι τόσο πιο πιθανό το νευροβιολογικό σύστημα που εμπλέκεται στη δημιουργία της μνήμης να εξασφαλίσει ότι θα τη θυμάσαι.
Το ενδιαφέρον του για την Πράις ξεπερνά την ανάγκη κατανόησης των ασυνήθιστων ικανοτήτων μνήμης της. Ήλπιζε ότι η μοναδική της κατάσταση θα μπορούσε να μας διδάξει κάτι νέο για τον τρόπο που φτιάχνουμε και αποθηκεύουμε τις αναμνήσεις.
Με την πάροδο του χρόνου, έγινε ξεκάθαρο ότι η αυτοβιογραφική της μνήμη ήταν κάτι άνευ προηγουμένου, τουλάχιστον με τα στοιχεία που διέθετε. Όταν όμως κλήθηκε να θυμηθεί λεπτομέρειες που δεν σχετίζονταν προσωπικά με εκείνη, αποδείχθηκε ότι οι ικανότητες της Πράις δεν ξεπερνούσαν έναν συνηθισμένο άνθρωπο. Θυμόταν την ημερομηνία της κρίσης των ομήρων διότι ως «εθισμένη με τις ειδήσεις», όπως αυτοχαρακτηρίζεται, είχε κάνει αυτή την πληροφορία κομμάτι της προσωπικής της ιστορίας την ημέρα που συνέβη.
Άλλες λεπτομέρειες, αν δεν σχετίζονταν με την ίδια ή τα ενδιαφέροντά της, είχαν ξεχαστεί. Όταν της ζητήθηκε να κλείσει τα μάτια και να θυμηθεί τι φορούσαν οι δύο άνθρωποι που της έπαιρναν συνέντευξη επί ώρες εκείνη τη μέρα, δεν μπορούσε. Όταν της ζητήθηκε να κοιτάξει κάποια νούμερα σε τυχαία σειρά και να τα απομνημονεύσει σε έναν συγκεκριμένο χρόνο, γέλασε και είπε ότι ήταν αδύνατο. Η μνήμη της είναι εξίσου επιλεκτική με τη δική μας, αποθηκεύοντας όσα βρίσκει ενδιαφέροντα. Είναι απλώς πολύ καλύτερη στο να διατηρεί και να ανακαλεί αυτές τις μνήμες…
Μια «μνήμη ελέφαντα» με τα καλά και τα κακά της
Όταν η υπόθεση είδε το φως της δημοσιότητας, κέντρισε το ενδιαφέρον των μέσων ενημέρωσης, αλλά και άλλων ανθρώπων που άρχισαν να επικοινωνούν με το γραφείο του ΜακΓκόγκ, πιστεύοντας ότι είχαν το ίδιο σύνδρομο. Το δεύτερο που επιβεβαιώθηκε ότι είχε «ανώτερη αυτοβιογραφική μνήμη» ήταν ο Μπραντ Ουίλιαμς, ένας ραδιοφωνικός εκφωνητής στο Ουινσκόνσιν. Ο τρίτος ήταν ο Ρικ Μπάρον και ο τέταρτος ο Μπομπ Πετρέλα, ένας standup κωμικός και μετέπειτα συγγραφές και τηλεοπτικός παραγωγός. Ο Πετρέλα γνώριζε από την εφηβεία ότι η μνήμη του ήταν διαφορετική σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους, αλλά ποτέ δεν το θεώρησε ως κάτι ασυνήθιστο.
Οι Πράις και Πετρέλα ήλπιζαν ότι η μελέτη της μνήμης τους θα μπορούσε να βοηθήσει τους επιστήμονες προκειμένου να βρουν μια θεραπεία για την άνοια. Το πιθανότερο είναι ότι η μελέτη του HSAM δεν θα οδηγήσει άμεσα στη θεραπεία του Αλτσχάιμερ ή της άνοιας. Δεν είναι ακόμη ξεκάθαρο αν θα το συγκεκριμένο σύνδρομο θα αποδειχτεί μια συναρπαστική περιέργεια η το κλειδί που ξεκλειδώνει τα βαθύτερα μυστήρια για τον τρόπο λειτουργίας της μνήμης. Το λιγότερο, σύμφωνα με τη Dr. Ντόρθι Μπέρντσεν, δείχνει της απίστευτες δυνατότητες της αυτοβιογραφικής μνήμης.
Οι αναμνήσεις μας είναι αυτές που μας καθορίζουν, είναι εμείς, τονίζουν οι ερευνητές σε ζητήματα μνήμης. Θα θέλαμε όμως να έχουμε μια «ανώτερη αυτοβιογραφική μνήμη», αν μπορούσαμε; «Το αποκαλούμε λήθη, αλλά από την άλλη η απλή αποθήκευση μνήμης είναι χαζή. Ποιο είναι το νόημα. Χρειάζεσαι να ανακαλέσεις κάτι χρήσιμο, τότε πρόκειται για γνώση ή σοφία», δηλώνει ο Dr. Κρεγκ Σταρκ. «Η μνήμη δεν είναι για να κοιτάμε πίσω. Δεν την έχουμε για αυτό. Υπάρχει ώστε οι εμπειρίες του παρελθόντος να σε κάνουν περισσότερο προσαρμοστικό στο σήμερα και το τώρα και στο μέλλον». Πάντως, όταν ο ίδιος σε έρευνά του το 2012 ρώτησε άτομα με HSAM αν η μνήμη τους αποτελεί βάρος για αυτούς, οι περισσότεροι απάντησαν «όχι».
Κι αν μπορεί να υπάρχουν τόσα πολλά άσχημα πράγματα που οι άνθρωποι με HSAM δεν μπορούν να ξεχάσουν υπάρχουν και υπέροχες αναμνήσεις. Όταν ο Πετρέλα έγινε 50 ετών έφτιαξε το «Βιβλίο του Μπομπ». Επρόκειτο για έναν κατάλογο των πιο αξιόλογων ημερών που είχε ποτέ.
Το πραγματικό ερώτημα αναφορικά με το HSAM, σύμφωνα με τον ΜακΓκόγκ, δεν είναι το γιατί τα υποκείμενα θυμούνται, αλλά το γιατί ξεχνάμε. «Όλο αυτό το ζήτημα καταλήγει στο ότι οι άνθρωποι αυτοί ξεχνούν δύσκολα», λέει. Ένας άλλος φημισμένος ψυχολόγος, ο Ουίλιαμ Τζέιμς, είχε γράψει: «Αν θυμόμασταν τα πάντα, θα έπρεπε στις περισσότερες περιπτώσεις να είμαστε εξίσου άσχημα με την περίπτωση που δεν θυμόμαστε τίποτα».
