Μια μεγάλη μέρα για τον ελληνισμό είναι η σημερινή καθώς συμπληρώνονται 197 χρόνια από την κήρυξη ,την επίσημη τουλάχιστον, στην Αγία Λαύρα ,της Επανάστασης του 1821.
Έχουμε πολλές φορές ασχοληθεί με άρθρα στο protothema.gr, με μάχες του Αγώνα του 1821. Σήμερα θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μια γενικότερη ανάλυση, για το πώς φτάσαμε στην 25η Μαρτίου 1821 και ποιοι ήταν οι παράγοντες που συνέβαλαν στην απελευθέρωση.
Βέβαια είναι αδύνατο σε ένα άρθρο να υπάρξει πλήρης αναφορά και ανάλυση των γεγονότων αυτών. Θα προσπαθήσουμε ωστόσο να είμαστε όσο πιο διεξοδικοί γίνεται.
Τα επαναστατικά κινήματα των Ελλήνων επί τουρκοκρατίας.
Η 25η Μαρτίου 1821, δεν ήρθε ξαφνικά. Η Επανάσταση του 1821, ήταν μία από τις πολλές εξεγέρσεις των υπόδουλων Ελλήνων. Στο μνημειώδες έργο του Κωνσταντίνου Σάθα “Τουρκοκρατούμενη Ελλάς”, υπάρχουν λεπτομέρειες για δεκάδες επαναστατικά κινήματα. Θα αναφερθούμε σε αυτά σε μελλοντικό μας άρθρο, αναφέροντάς τα απλά – είναι πρακτικά αδύνατο κάτι περισσότερο. Σίγουρα πολλές από αυτές τις εξεγέρσεις, είναι άγνωστες στους περισσότερους.
Ο Τούρκος ιστορικός Αχμέτ Δζεβέτ πασάς, έγραψε 12τομη ιστορία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για τα έτη 1773 – 1826. Ο Νικηφόρος Μοσχόπουλος, διαπρεπής τουρκολόγος, που μελέτησε το έργο του, σημειώνει:
“Η προς επανάστασιν ροπή των Ελλήνων, γράφει ο Δζεβέτ, είναι υπόθεσις παλαιά. Όταν ο σουλτάνος Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής εκυρίευσε την Κωνσταντινούπολιν, ήτο φυσικόν, ότι εις τας καρδίας των ηττηθέντων και υποταγμένων Ελλήνων, έμεινεν ο προς επανάκτησιν της ανεξαρτησίας και της κρατικής εξουσίας πόθος. Διότι κατά τας ιδέας των, νόμιμος κυβέρνησις ήτο μόνη η των Αυτοκρατόρων της Ανατολής (του Βυζαντίου) και επομένως πάσαν άλλην κυβέρνησιν εθεώρουν ως δεσποτικήν”.
Οι λόγοι για τους οποίους αποτύγχαναν τα κινήματα αυτά, συμπυκνώνονται πολύ εύστοχα από τον Σαράντο Καργάκο στο τετράτομο έργο του “Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821”.
i) Ήταν τοπικά κινήματα και δεν είχαν πανελλήνιο χαρακτήρα.
ii) Τα κινήματα αυτά γίνονταν με υποκίνηση των ξένων, που αφού πετύχαιναν αυτό που επιδίωκαν, άφηναν τους Έλληνες στο έλεος των Τούρκων.
iii) Δεν υπήρχε ισόρροπη ωρίμανση κοινωνική και πολιτική όλων των Ελλήνων, του εσωτερικού και του εξωτερικού, ούτε είχε αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό μια ιδεολογία εθνικής συνοχής.
iv) Η οθωμανική αυτοκρατορία, ακόμα και μετά τα Ορλοφικά (1770) που αναλύσαμε σε προηγούμενο άρθρο μας, παρόλο ότι βρισκόταν σε φάση αποσύνθεσης ,μπορούσε να κινητοποιήσει ισχυρές δυνάμεις εναντίον των Ελλήνων.
v) Δεν υπήρχε ένας ηγέτης για να καθοδηγήσει όλες τις δυνάμεις του ελληνισμού. “Συνεπώς, χρειαζόταν κάτι περισσότερο από ένα πρόσωπο για να κινήσει την επαναστατική διαδικασία, χρειαζόταν μια επαναστατική εταιρεία”, γράφει ο Σ.Καργάκος.
Η καταπίεση των Ελλήνων από τους Οθωμανούς
Η ιστορία έχει αποδείξει διαχρονικά, ότι οι Έλληνες είναι ατίθασος και ανυπόταχτος λαός, που δεν μπαίνει σε καλούπια και δεν δέχεται δυνάστες (κατά κανόνα…)
Ίσως υπήρξαν μεμονωμένες περιπτώσεις, όπου Έλληνες και Οθωμανοί, είχαν βρει ένα ιδιότυπο mondus vivendi ειρηνικής συνύπαρξης. Αυτό όμως δεν ίσχυε για τους πολλούς. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια ενός μπέη της Άρτας:
“Αδικήσαμε τον ραγιά και από πλούτη και από τιμή και τον αφανίσαμε και μαύρισαν τα μάτια του… Και η αρχή είναι τούτη, όπου θα χαθεί το βασίλειόν μας”.
“Οι παντοειδείς αυθαιρεσίες μιας άδικης και τυραννικής εξουσίας με τις απαγορεύσεις, τις βαριές φορολογίες, και αγγαρείες, τις καταδιώξεις, κακοποιήσεις, φυλακίσεις και εκτελέσεις, η προσβολή των αυστηρών αντιλήψεων ηθικής των ραγιάδων με την αρπαγή και το κλείσιμο των παιδιών τους στα χαρέμια ή με άλλες ακολασίες και οι δευτερεύουσες άλλες αιτίες καταπίεζαν στον υπέρτατο βαθμό έκφρασης, καθώς και το αίσθημα της τιμής.
Όλα αυτά τα δεινά δημιουργούσαν μια αφόρητη κατάσταση τρομοκρατίας, γέμιζαν με αγωνία τη ζωή των Ελλήνων, τους απέλπιζαν και τους έσπρωχναν προς την εξέγερση”.
(Απόστολος Βακαλόπουλος, “ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821”).
Τα δεινοπαθήματα των Ελλήνων ήταν αυτά που προκάλεσαν τις εξεγέρσεις τους και η απελπισία τους, το κύριο ψυχολογικό ελατήριο που τους ωθούσε στον πόθο για ελευθερία.
Η πίστη των Ελλήνων σε παραδόσεις και προφητείες
Μπορεί σήμερα να φαίνεται υπερβολικό ή και φαιδρό, ωστόσο οι παραδόσεις, οι θρύλοι, τα ιστορικά τραγούδια και οι προφητείες, που αναφέρονταν στην μακραίωνη ιστορία των Ελλήνων και την απελευθέρωσή τους, υπήρξαν καταφύγιο για τους υπόδουλους Έλληνες. Ιδιαίτερα ανάμεσα στους απλοϊκούς και αγράμματους χωρικούς, μεγάλη απήχηση, είχαν η “Αποκάλυψη” του Ιωάννη, οι χρησμοί του Λέοντος Στ’ του Σοφού, του επισκόπου Πατάρων Μεθόδιου και του Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Ταράσιου, οι αστρολογικές παρατηρήσεις του σοφού Ρηγίνου και, στα ύστερα χρόνια της τουρκοκρατίας ο “Αγαθάγγελος”. Πολλοί μυστικοπαθείς, εμπνευσμένοι από ορισμένα σκοτεινά και αλληγορικά χωρία των βιβλίων αυτών προέλεγαν την επερχόμενη ελευθερία.
Αλλά και διάφοροι τρόποι μαντείας, κυρίως η πλατομαντεία, έδιναν ευκαιρία στους “ειδήμονες” να προφητεύουν την ανάσταση του Γένους.
Οι προφητείες αυτές, άρχισαν να διαμορφώνονται, από τότε που ο τσάρος Ιβάν ο Τρομερός (1530 – 1584), παντρεύτηκε τη Ζωή-Σοφία Παλαιολογίνα. Ο γάμος αυτός έδωσε το δικαίωμα στους τσάρους να προβάλλονται ως κληρονόμοι της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Τότε έγινε η ταύτιση του “Ξανθού Γένους” (μελλοντικού απελευθερωτή της Πόλης), που υπήρχε από παλιά, με το “Ρωσικό Γένος”. Όπως γράφει ο Σ. Καργάκος, “η ταύτιση είναι ευχερής, δεδομένου ότι στα ρωσικά ο όρος “Ξανθό Γένος”, αποδίδεται με το rusij rod, που είναι σχεδόν ομόηχο και ομοιόγραφο με το ruskij rod (=ρωσικό γένος). Η ταύτιση αυτή ίσως έγινε τυχαία, ίσως από ηθελημένη διάθεση, πιστεύω όμως εσκεμμένα από τη ρωσική προπαγανδιστική μηχανή που δημιουργήθηκε στα χρόνια του Μ. Πέτρου και της Μ. Αικατερίνης”.
Ο Σ. Καργάκος, αναφέρεται στη σχολιασμένη μετάφραση του “Ρωσικού Χρονικού” για την άλωση της Κων/πολης, του Νέστορα Ισκεντέρη. Στο τελευταίο του κεφάλαιο, περιέχει χρησμούς που είχαν δημιουργηθεί πριν και μετά την άλωση.
Ο Νέστορας, αναφέρεται στον Μέθοδο Πατάρων (ο οποίος πέθανε το 312) και όσα γράφει για τους υιούς του Ισμαήλ (γενάρχη των Αράβων), που κάποτε θα κυριαρχήσουν αλλά θα έρθει η στιγμή που “θα τους πλήξει ο Κύριος με χέρι χριστιανικό και το βασίλειο των Χριστιανών μέλλει να κυριαρχήσει παντός άλλου βασιλείου”.
Στη συνέχεια, ο Νέστορας παραθέτει μια προφητεία που υπάρχει και στον Γεώργιο (Σ)φραντζή:
“Είτα το ξανθόν γένος άμα μετά των πρακτόρων όλων το Ισμαήλ τροπώσουσι κατά τους χρησμούς θείων ανδρών” (“Έπειτα το ξανθό γένος μαζί με όλους τους συμμάχους του ,θα κατατροπώσει το γένος του Ισμαήλ σύμφωνα με τους χρησμούς θεόπνευστων ανδρών”).
Μεγάλη διάδοση, γνώριζαν την ίδια εποχή και οι προφητείες του Δανιήλ, που ενώ για τους περισσότερους ήταν ο προφητάναξ Δανιήλ, γνωστός μας από την Π. Διαθήκη, σύμφωνα με τον Μήτσο Αλεξανδρόπουλο, ήταν βυζαντινός μοναχός. Γράφει ενδεικτικά ο Δανιήλ:
«Και θα σηκωθεί ο μέγας Φίλιππος με τα δεκαοκτώ έθνη και θα έρθουν στην Επτάλοφη (=Κων/πολη) και θα γίνει πόλεμος τέτοιος που δεν έγινε ποτέ άλλοτε και θα τρέχουν σε πλατείες και δρόμους της Επτάλοφης ποτάμι τα ανθρώπινα αίματα και θα θολώσει η θάλασσα από τα αίματα ως τα Στενά».
Και παρακάτω, αναφέρεται σ’ έναν σεβάσμιο, ασπρομάλλη, φτωχοντυμένο άντρα, που θα πάρει στην Επτάλοφη , ρομφαία από 4 αγγέλους:
“Και θα λάβει αυτός τη ρομφαία από εκείνον τον άγγελο και θα πλήξει τους Ιζμαηλίτες και τους Αιθίοπες, τους Φρύγες και τους Τατάρους και κάθε έθνος”.
“Και τους Ιζαηλίτες θα τους χωρίσει σε τρία: το πρώτο μέρος θα το εξολοθρέψει με τη ρομφαία, τους δεύτερους θα τους βαφτίσει, το δε τρίτο θα το εκδιώξει μετά μεγάλης οργής ως το Μονοδέντρι…”.
Η πνευματική άνθηση του ελληνισμού – Κοραής και Ρήγας Φεραίος
Όπως είχαμε δει σε άρθρα μας για το Κρυφό Σχολειό τους πρώτες αιώνες της Τουρκοκρατίας, υπήρχε βαθύ πνευματικό σκοτάδι στους υπόδουλους Έλληνες.
Τα πράγματα άρχισαν ν’ αλλάζουν στο δεύτερο μισό του 17ου και, κυρίως, τον 18ο αιώνα.
Για τον ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, γράφει χαρακτηριστικά ο Carles A. Frazee:
“Το Πατριαρχείο ήταν ο ισχυρός συνήγορος αυτού του πνευματικού κινήματος. Ιδρύθηκαν ελληνικά σχολεία στην Βιέννη, στην Οδησσό, στην Κέρκυρα, στη Μόσχα, στη Λειψία, στο Βουκουρέστι και Ιάσιο. Ακριβώς το ίδιο συνέβη και στην οθωμανική αυτοκρατορία. Εκεί υπήρχαν δύο σχολές στην Κων/πολη, τρεις στα Ιωάννινα, δύο στη Θεσσαλονίκη και από μία στην Ανδριανούπολη, στη Φιλιππούπολη, στο Άγιο Όρος, στην Καστοριά, στη Μοσχόπολη, στην Κοζάνη και στις Σέρρες. Παντού ορθόδοξοι κληρικοί ασχολούνταν με την αναγέννηση του εθνικού πνεύματος”.
Παράλληλα, ονομαστοί Διδάσκαλοι του Γένους, όπως οι Δανιήλ Φιλιππίδης, Γρηγόριος Κωνσταντάς, ο Άνθιμος Γαζής, ο Θεόφιλος Καΐρης, ο Νεόφυτος Δούκας, ο Βενιαμίν ο Λέσβιος, ο Αθανάσιος Ψαλίδας κ.ά., έχουν τεράστια συμβολή στην πνευματική ανάταση των Ελλήνων.
Ξεχωριστή θέση, κατέχουν αναμφίβολα ο Ρήγας Φεραίος, με τη “Χάρτα” και τον περίφημο “Θούριό” του. Εδώ, να αναφέρουμε ότι στη “Χάρτα” του Ρήγα, κυριαρχεί η μορφή του Μεγαλέξαντρου, η οποία συνδέεται με την αφύπνιση του εθνικού αισθήματος.
Όσο για τον Αδαμάντιο Κοραή, που υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης του 1789, με την έκδοση της “Ελληνικής Βιβλιοθήκης”, δίκαια καρπώνεται τον τίτλο του πατριάρχη των ελληνικών γραμμάτων, αλλά και του πρόδρομου και προφήτη της ελληνικής ελευθερίας.
Για την πνευματική αναγέννηση που συντελέστηκε στην Ελλάδα στα τέλη του 18ου αιώνα, γράφει ο “Ανώνυμος ο Έλλην”, στην “Ελληνική Νομαρχία”(1806).
“Τα σχολεία δεν είναι πλέον έρημα ως και πρότερος αλλά το καθέν περιέχει πενήντα και εκατόν μαθητάς… δεν προφέρουσιν πλέον το όνομα της ελευθερίας με φόβον, μήπως και τους ακούσουσι οι προεστοί ή οι αρχιερείς και τους κηρύξωσιν άθεους, ως πρότερος έκαμαν”.
H γαλλική επανάσταση, τα κινήματα ανεξαρτησίας σε Ευρώπη και Αμερική και… ο Αλή πασάς
Η Γαλλική Επανάσταση του 1789, συντάραξε και αναστάτωσε την πολιτική και κοινωνική κατάσταση της Ευρώπης. Οι διδασκαλίες των Γάλλων φιλοσόφων του Διαφωτισμού και η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου, βρήκαν βαθιά απήχηση στους κορυφαίους διανοούμενους της προεπαναστατικής Ελλάδας.
Τα συνθήματα liberte (ελευθερία), egalite (ισότητα), fraternite (αδελφοσύνη), γίνονται ιδανικά των σκλαβωμένων Ελλήνων. Αλλά και ο Ναπολέων Βοναπάρτης, “ο θεός του πολέμου” κατά τον Κολοκοτρώνη, με τις επιτυχίες του, δημιούργησε μεγάλες προσδοκίες.
Στη Γερμανία, η φιλελεύθερη κίνηση εκδηλώθηκε ως αντίδραση κατά του αυστριακού απολυταρχισμού. Πρωτεργάτης της, ήταν ο συγγραφέας και καθηγητής γυμναστικής.
Φρίντριχ-Βόλχεμ Γιαν (1778-1852), που χρησιμοποιούσε το ψευδώνυμο Χέφνερ. Η αντίδραση όμως της Γερμανικής Ομοσπονδίας που βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Αυστρίας, ήταν μεγάλη και κατέστειλε κάθε φιλελεύθερη κίνηση.
Η Ιταλία, ήταν χωρισμένη τότε σε 19 κράτη. Η φιλελεύθερη κίνηση, πέρα από την διεκδίκηση συνταγματικών, πήρε χαρακτήρα ενωτικού κινήματος. Εκφραστές της ήταν οι Καρμπονάροι (Garbonari=καρβουνιάρηδες). Το 1820, οι Καρμπονάροι ήταν περίπου 600.000.
Στην Ισπανία και την Πορτογαλία, υπήρξε το κίνημα των Φρα Μασόνων, που πνίγηκε στο αίμα το 1822 από τις δυνάμεις της Ιεράς Συμμαχίας.
Ανάλογη τύχη είχε και το κίνημα των Δεκεμβριστών στη Ρωσία που εκδηλώθηκε τον Δεκέμβριο του 1825, αλλά εξουδετερώθηκε από τον τσάρο Νικόλαο Α’. Και στη μακρινή Λατινική Αμερική όμως, είχαμε κινήματα αντιαποικιακού χαρακτήρα, με πρωτεργάτη τον Σιμόν ντε Μπολιβάρ (1783-1830) ο οποίος απελευθέρωσε τη Βενεζουέλα, την Κολομβία και το Περού από την ισπανική κυριαρχία. Είχε προηγηθεί η απελευθέρωση της Βραζιλίας από τους Πορτογάλους το 1820.
Και μια “εσωτερική ανταρσία” όμως, αυτή του Αλή πασά, είχε σαν αποτέλεσμα μεγάλες δυνάμεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας να απασχολούνται με την κατάπνιξή της.
Παράλληλα, οι Σουλιώτες βρήκαν τη ευκαιρία να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, κάτι που είχε αποφασιστική σημασία για την εδραίωση της ελληνικής επανάστασης. Το Σούλι έγινε ο ακροτελεύτιος βορειοδυτικός προμαχώνας της. Η σύνταξη των Σουλιωτών με τον Αλή πασά και η υπογραφή της συμφωνίας μεταξύ Σουλιωτών και των έμπιστων Τουρκαλβανών του Αλή (15 Ιανουαρίου 1821) ήταν το προανάκρουσμα της Ελληνικής Επανάστασης.
Απέναντι σε όλα τα επαναστατικά κινήματα της Ευρώπης, ήταν η περίφημη Ιερά Συμμαχία. Μετά το Συνέδριο της Βιέννης (1815) που ακολούθησε τη συντριβή του Βοναπάρτη στο Βατερλό (18/6/1815), οι τρεις δυνάμεις που εκπροσωπούσαν το πνεύμα της αντιδράσεως (Ρωσία, Αυστρία, Πρωσία) επανέφεραν το πριν το Βατερλό status quo στην Ευρώπη, καταπνίγοντας κάθε επαναστατική κίνηση.
Η Φιλόμουσος και η Φιλική Εταιρεία
Το 1813, ιδρύθηκε στην Αθήνα, η “Φιλόμουσος Εταιρεία”. Ιδρυτές της ήταν ο Ιωάννης Μαρμαροτούρης, ο Πέτρος Ρεβελάκης, ο Αλέξανδρος Χωματιανός, ο Ιωάννης Τατλίκαρος και ο Γεώργιος Σοφιανός. Υποκινητές της ίδρυσης της Εταιρείας αυτής ήταν οι Άγγλοι. Η Φιλόμουσος Εταιρεία ξέφυγε από τα στενά όρια μιας πολιτιστικής κίνησης όταν έγιναν μέλη της (14 Οκτωβρίου 1814), ο Άνθιμος Γαζής, ο μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος και ο Ιωάννης Καποδίστριας.
Από τον κύκλο της προήλθαν και εκείνοι που προετοίμασαν το έδαφος για την εξάπλωση και τη διεύρυνση της Φιλικής Εταιρείας, η οποία όπως είναι γνωστό, ιδρύθηκε στην Οδησσό το 1814, από τους Ξάνθο, Σκουφά και Τσακάλωφ. Η δράση της είναι γνωστή και μέσα από άρθρα μας.
Γράφει χαρακτηριστικά ο αείμνηστος Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος για τη Φιλική Εταιρεία και την Ελληνική Επανάσταση: «Δεν ήταν τυχαία εξέγερση με αφορμή επεισόδια ή άλλες ευνοϊκές συγκυρίες, ούτε υποκινήθηκε από ξένους για την εξυπηρέτηση συμφερόντων της. Μολονότι όχι άσχετη με την ωρίμανση σε κάποιο βαθμό των αντικειμενικών συνθηκών, εμφανίζει την πρωτοτυπία να είναι αποτέλεσμα πολιτικής βουλήσεως, δηλαδή να έχει άμεσα προέλθει από ειδική απόφαση τριών Ελλήνων πατριωτών, που επέζησε με τον μηχανισμό μυστικής επαναστατικής εταιρείας επί εξήμισυ χρόνια και έφθασε στην πραγματοποίησή της το 1821».
Η δημιουργία της ελληνικής αστικής τάξης και η συμβολή της στην εθνική αφύπνιση
Η ανυπαρξία του οθωμανικού ναυτικού και η χαλάρωση της δράσης των Γάλλων στην Εγγύς Ανατολή, έδωσαν τη δυνατότητα στους Έλληνες ναυτικούς, κυρίως της Ύδρας, των Ψαρών και των Σπετσών να γίνουν κυρίαρχοι στο Αιγαίο Πέλαγος και την Ανατολική Μεσόγειο.
Παράλληλα, στη Ρωσία και την Κεντρική Ευρώπη, κατά κύριο λόγο, οι Έλληνες έμποροι πλουτίζουν, μορφώνονται και δημιουργούν την τάξη των αστών.
Όπως γράφει ο Νικόλαος Κασομούλης:
“… η τάξις των ξενιτευμένων λογιοτάτων και εμπόρων είναι ήτις πρώτη ετόλμησε και εκίνησε τον μοχλόν τούτον και έμβασεν και τους Προεστούς και Αρματολούς εις τα αίματα”.
Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η Επανάσταση του ’21 ήταν αποκλειστικό δημιούργημα της αστικής τάξης. Η άνοδος των αστών στην οικονομική και κοινωνική ιεραρχία, έδωσε την ώθηση στον υπόδουλο ελληνικό λαό, που είχε προετοιμαστεί ψυχολογικά και ιδεολογικά επί αιώνες.
Όλες οι αιτίες που αναφέραμε παραπάνω, προκάλεσαν την ορμητική αφύπνιση των Ελλήνων και δημιούργησαν την εθνική ενότητα που βλέπουμε λίγο πριν την Επανάσταση του ’21. Χωρίς αυτές τις αιτίες, θα ήταν αδύνατο να ωριμάσει, να εκραγεί και τελικά να πετύχει, παρά της αντιξοότητες και τα προβλήματα, η Ελληνική Επανάσταση.
Πηγές: ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, “Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821”, 2014
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Ε. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, “ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821”, ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ, 2007.
protothema.gr
