Κάποτε κυρίαρχη, πλέον σε απελπισία…
Πρόκειται, μάλιστα, για μια εξέλιξη που συνέπεσε και με την ημέρα του εκλογικού θριάμβου του Donald Trump.
Σύμφωνα με τον Economist, το Υπουργείο Οικονομικών του γερμανικού κρατιδίου της Βάδης-Βυρτεμβέργης, που φιλοξενεί γίγαντες όπως οι Bosch, Mercedes και ZF Friedrichshafen, είναι ένα καλό σημείο για να διερευνηθούν οι ανησυχίες της Γερμανίας.
Η χώρα κατακλύζεται από τον φόβο της αποβιομηχάνισης, καθώς οδεύει προς εκλογές που φαίνεται σχεδόν βέβαιο ότι θα ρίξουν τον καγκελάριο Olaf Scholz από τη θέση του, αν το κόμμα του δεν τον εγκαταλείψει πρώτο.
Ο ένοικος του υπουργείου αυτού, Danyal Bayaz, ανησυχεί ότι η Γερμανία σπατάλησε το “μέρισμα της παγκοσμιοποίησης”, υποχρηματοδοτώντας τον δημόσιο τομέα σε μια εποχή χαμηλών επιτοκίων.
Τώρα, αντιμετωπίζοντας ενεργειακή κρίση, αυξανόμενο ανταγωνισμό από την Κίνα και την προοπτική η Αμερική του Donald Trump να επιβάλει δασμούς 10-20% στις εισαγωγές, το επιχειρηματικό μοντέλο της χώρας, όπως φοβάται ο υπουργός, «καταρρέει».
Ο κ. Bayaz εκφράζει τη λύπη του για την αδυναμία της Γερμανίας να ανταποκριθεί στις νέες τεχνολογίες, παρά τη δύναμή της στη βασική έρευνα και τη μηχανική.
Σημειώνει δε ότι η τελευταία μεγάλη επιτυχημένη νεοφυής επιχείρηση της Γερμανίας ήταν η SAP, μια εταιρεία λογισμικού, που ιδρύθηκε την εποχή που ο Franz Beckenbauer, με τη χαρακτηριστική φαβορίτα του, οδήγησε τη Δυτική Γερμανία στη νίκη στο Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα Ποδοσφαίρου του 1972.
Η Γερμανία έχει πάνω από 60 φορές τον πληθυσμό της Εσθονίας, αλλά μόνο 15 φορές περισσότερους «μονόκερους» (ιδιωτικές νεοφυείς επιχειρήσεις αξίας άνω του 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων).
Αυτός ο κατάλογος προβλημάτων είναι γνώριμος. Η γερμανική βιομηχανία, ειδικά οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις του Mittelstand, επικεντρώθηκε σε σταδιακή καινοτομία, αφήνοντάς την απροετοίμαστη για τεχνολογικά σοκ, όπως η έλευση των ηλεκτρικών οχημάτων.
Οι στενοί δεσμοί μεταξύ επιχειρήσεων, τραπεζών και πολιτικών καλλιέργησαν εφησυχασμό και αντίσταση στις μεταρρυθμίσεις.
Η δογματική προσήλωση στους δημοσιονομικούς κανόνες οδήγησε σε σκουριασμένες γέφυρες, φθαρμένα σχολεία και τρένα τα οποία καθυστερούν.
Η ανάπτυξη στις ξένες αγορές διόγκωσε τα κέρδη της Deutschland AG (και τα έσοδα του δημόσιου ταμείου) για κάποιο διάστημα, αλλά αυτό το εξαγωγικό μοντέλο άφησε τη Γερμανία εκτεθειμένη όταν οι άνεμοι της παγκοσμιοποίησης άλλαξαν κατεύθυνση.
Τώρα η Γερμανία, που πέρυσι αντικατέστησε την Ιαπωνία ως τρίτη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο, θερίζει τους καρπούς αυτής της πορείας.
Είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς καθαρή ανάπτυξη στο πραγματικό ΑΕΠ σε σχέση με την περίοδο που προηγήθηκε της πανδημίας.
Οι προβλέψεις είναι ελάχιστα καλύτερες και δεν λαμβάνουν υπόψη τους κινδύνους ενός εμπορικού πολέμου τύπου Trump.
Η Volkswagen, η μεγαλύτερη αυτοκινητοβιομηχανία της Ευρώπης, εξετάζει το ενδεχόμενο του να κλείσει εργοστάσια για πρώτη φορά στην 87χρονη ιστορία της• έως και 30.000 θέσεις εργασίας μπορεί να χαθούν.
Η ανεργία αυξάνεται, αν και από χαμηλή βάση.Ενέργεια
Οι υψηλές τιμές στην Ενέργεια, ιδιαίτερα μετά την ανάγκη της Γερμανίας να αποδεσμευτεί από το ρωσικό φυσικό αέριο λόγω της εισβολής του Vladimir Putin στην Ουκρανία το 2022, αποτελούν συχνό λόγο διαμαρτυρίας για τις επιχειρήσεις σε μια χώρα όπου η μεταποίηση εξακολουθεί να αντιπροσωπεύει το 20% της προστιθέμενης αξίας.
Αυτό το ποσοστό παραμένει σχεδόν διπλάσιο από εκείνο της Γαλλίας, αν και η βιομηχανική παραγωγή κορυφώθηκε το 2018 και έκτοτε έχει μειωθεί ταχύτερα από ό,τι αλλού στην Ε.Ε., ιδίως σε ενεργοβόρους τομείς όπως η χαλυβουργία.
Τα βιβλία παραγγελιών έχουν μειωθεί, και οι προγραμματισμένες επενδύσεις έχουν αναβληθεί ή μεταφερθεί στο εξωτερικό.
Ο διευθύνων σύμβουλος της Thyssenkrupp, μιας ζημιογόνου χαλυβουργικής εταιρείας, έχει δηλώσει ότι η Γερμανία βρίσκεται «στο μέσο της αποβιομηχάνισης». Ακόμη και οι λιανέμποροι έχουν πληγεί.
Μετά την εισβολή της Ρωσίας, ο Raul Rosman, που διευθύνει μια αλυσίδα φαρμακείων με έδρα κοντά στο Ανόβερο, έκανε περιοδεία στα καταστήματά της για να βρει τρόπους εξοικονόμησης ενέργειας.
Άλλα παράπονα περιλαμβάνουν την έλλειψη εξειδικευμένων εργαζομένων καθώς η Γερμανία γερνά, και τα στρώματα γραφειοκρατίας, μεγάλο μέρος των οποίων προέρχεται από τις Βρυξέλλες, που σύμφωνα με το Ινστιτούτο Ifo στο Μόναχο κοστίζουν στην οικονομία 146 δισ. ευρώ ετησίως.
Κίνα
Μια κρίσιμη εξέλιξη, σύμφωνα με τον Sander Tordoir του Κέντρου Ευρωπαϊκής Μεταρρύθμισης (CER), ενός think tank, είναι η μεταβαλλόμενη σχέση με την Κίνα.
Στις δεκαετίες του 2000 και του 2010 η Γερμανία ήταν ιδανικά τοποθετημένη να ικανοποιήσει τις κινεζικές ανάγκες για αυτοκίνητα, χημικά προϊόντα και εξαρτήματα ακριβείας: οι εξαγωγές προς την Κίνα αυξήθηκαν κατά 34% μεταξύ 2015 και 2020, ενώ οι εξαγωγές προς άλλες χώρες μειώθηκαν.
Μόλις το 2020, η Κίνα ήταν καθαρός εισαγωγέας αυτοκινήτων, αλλά πέρυσι έγινε ο μεγαλύτερος εξαγωγέας στον κόσμο.
Οι κινεζικές εταιρείες μετατρέπονται από πελάτες σε ανταγωνιστές, απειλώντας όχι μόνο τη γερμανική αυτοκινητοβιομηχανία αλλά και τις επιχειρήσεις του Mittelstand.
«Η ιστορία με τα αυτοκίνητα είναι εμβληματική, αλλά αφορά επίσης τις μηχανές και τα χημικά προϊόντα» λέει ο κ. Tordoir.
Όπως σημειώνει ο Clemens Fuest του Ifo, η Κίνα τώρα αντιπροσωπεύει μόλις το 6% των συνολικών γερμανικών εξαγωγών – περίπου το ίδιο ποσοστό με την γειτονική Ολλανδία.
Αλλά η ιστορία με την Κίνα δεν αφορά μόνο την εξαγωγική εξάρτηση. Σε επικείμενη μελέτη για το CER, ο κ. Tordoir και ο Brad Setcher, οικονομολόγος του Council on Foreign Relations, ενός αμερικανικού think tank, περιγράφουν πώς το «δεύτερο σοκ από την Κίνα» θα μπορούσε να επιδεινώσει τα βιομηχανικά προβλήματα της Γερμανίας.
Η εγχώρια αγορά της Κίνας δεν μπορεί να απορροφήσει την υπερπαραγωγή των κρατικά επιδοτούμενων κατασκευαστών της, και καθώς αυτοί αναζητούν πελάτες στο εξωτερικό, το εμπορικό πλεόνασμα της χώρας έχει εκτοξευθεί.
Αυτό δημιουργεί δυσκολίες για τις γερμανικές επιχειρήσεις τόσο στη χώρα όσο και στις αγορές του εξωτερικού.
«Οι κρατικά κατευθυνόμενες αγορές της Κίνας θα μπορούσαν να παρέχουν μη ρεαλιστικά επίπεδα χρηματοδότησης για κινεζικές επενδύσεις σε νέες υποδομές για περισσότερο χρόνο από όσο οι γερμανικές επιχειρήσεις μπορούν να παραμείνουν βιώσιμες» γράφουν οι δύο ερευνητές.
Καθώς οι γερμανικές εξαγωγές προς την Κίνα έχουν μειωθεί, η Αμερική έχει εν μέρει καλύψει το κενό.
Ορισμένες εταιρείες κατάφεραν να εκμεταλλευτούν ευκαιρίες που δημιουργήθηκαν από την αποσύνδεση της Αμερικής από την κινεζική τεχνολογία, ενώ άλλες έχουν επωφεληθεί σημαντικά από την επιδότηση που προέκυψε από τον Νόμο για τη Μείωση του Πληθωρισμού (Inflation Reduction Act).
Ωστόσο, ο Trump απειλεί να ανατρέψει όλα αυτά. Όχι μόνο διαφαίνεται ο κίνδυνος επιβολής δασμών -η Bundesbank εκτιμά ότι αυτοί θα μπορούσαν να μειώσουν το γερμανικό ΑΕΠ κατά μία ποσοστιαία μονάδα- αλλά και νέοι αμερικανικοί περιορισμοί ενδέχεται να πλήξουν Γερμανούς κατασκευαστές που χρησιμοποιούν κινεζικά εξαρτήματα.
Παράλληλα, οι περιορισμοί αυτοί θα επιταχύνουν την αναζήτηση των Κινέζων εξαγωγέων για εναλλακτικές αγορές, συμπεριλαμβανομένης της Ευρώπης.
Η γερμανική βιομηχανία διχάζεται σε ό,τι αφορά την Κίνα, σημειώνει ένας διπλωμάτης: αν και πολλές εταιρείες του Mittelstand, ιδιαίτερα από τον τομέα των μηχανημάτων, υποστηρίζουν την πολιτική του «περιορισμού κινδύνων» (de-risking), αυτοκινητοβιομηχανίες και όμιλοι όπως η BASF εντείνουν την παρουσία τους.
Η Volkswagen και η BMW σχεδιάζουν μεγάλες νέες επενδύσεις στην παραγωγή στην Κίνα, όπως και εταιρείες ανταλλακτικών αυτοκινήτων όπως η Continental.
Οι πιέσεις από τον τομέα της αυτοκινητοβιομηχανίας συνέβαλαν στο να είναι η Γερμανία μία από τις μόλις πέντε χώρες που ψήφισαν κατά των δασμών της Ε.Ε. στις κινεζικές εισαγωγές ηλεκτρικών αυτοκινήτων τον Οκτώβριο.
Στο εσωτερικό της γερμανικής κυβέρνησης υπάρχουν εντάσεις μεταξύ διπλωματών και υπηρεσιών ασφαλείας, που επιθυμούν να τιμωρήσουν την Κίνα με εμπορικούς περιορισμούς για τη στήριξή της στη Ρωσία και αυτών που προσανατολίζονται στη βιομηχανία και φοβούνται ότι μια τέτοια κίνηση θα ήταν πολύ δαπανηρή για τη Γερμανία με χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης.
Τέλος της εμμονής
Σύμφωνα με τον Economist, το αφήγημα περί αποβιομηχάνισης είναι πιο περίπλοκο από ό,τι φαίνεται.
Η απώλεια θέσεων εργασίας στη μεταποίηση πλήττει την ήδη φθίνουσα παραγωγικότητα.
Ωστόσο, η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία έχει παραμείνει σταθερή, ακόμη και όταν η παραγωγή έχει μειωθεί.
Με άλλα λόγια, ορισμένοι Γερμανοί κατασκευαστές ίσως παράγουν πιο πολύτιμα προϊόντα πουλώντας λιγότερα.
Αυτή η προσέγγιση «ποιότητα έναντι ποσότητας», όπως την αποκαλεί η Deutsche Bank, δείχνει για τις γερμανικές εταιρείες ένα μέλλον σε τεχνολογίες υψηλού επιπέδου, όπως τα πολυτελή αυτοκίνητα.
Η Γερμανία διατηρεί επίσης πλεονέκτημα στις πράσινες τεχνολογίες, όπως οι ανεμογεννήτριες και οι ηλεκτρολύτες.
Ωστόσο, αυτό δεν μπορεί να αντισταθμίσει τις απώλειες σε άλλους τομείς.
Η Γερμανία πρέπει να ξεπεράσει την «εμμονή της με τη βιομηχανία», σύμφωνα με τον Moritz Sularik του Ινστιτούτου Kiel για την Παγκόσμια Οικονομία.
Οι ενεργοβόροι βιομηχανικοί τομείς δεν έχουν αναπτυχθεί εδώ και δύο δεκαετίες.
Ο τομέας αυτοκινήτων μειώνει θέσεις εργασίας τα τελευταία έξι χρόνια, και η αναστροφή αυτής της τάσης φαίνεται απίθανη.
«Για χρόνια πίστευαν ότι “είμαστε οι καλύτεροι” και ξαφνικά αυτό τελείωσε» λέει ένας αξιωματούχος της Ε.Ε.
Βαθιές διαρθρωτικές δυνάμεις οδηγούν τις αλλαγές στο βιομηχανικό μοντέλο της Γερμανίας.
Η πειθώ των Γερμανών ότι υπάρχει εναλλακτική στον τίτλο του Exportweltmeister (παγκόσμιος πρωταθλητής εξαγωγών) είναι έργο που απαιτεί χρόνια, όχι μήνες. Ακόμα και η αντιστάθμιση της μείωσης του εμπορίου σε άλλες περιοχές είναι μαραθώνιος: παρά τις καλύτερες προσπάθειες της Γερμανίας, οι διαπραγματεύσεις ελεύθερου εμπορίου της Ε.Ε. με το Mercosur, ένα μεγάλο εμπορικό μπλοκ της Νότιας Αμερικής, σέρνονται εδώ και 25 χρόνια.
(Η Γαλλία, μεταξύ άλλων, παραμένει αντίθετη.)
Για ορισμένους, ένα πιο πρακτικό εργαλείο για την τόνωση της οικονομίας θα ήταν η μεταρρύθμιση ενός άλλου στοιχείου του γερμανικού μοντέλου που πλέον φαίνεται ακατάλληλο: του «φρένου χρέους» (debt brake), μιας συνταγματικής ιδιαιτερότητας που περιορίζει το ετήσιο διαρθρωτικό έλλειμμα του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού στο 0,35% του ΑΕΠ.
Το φρένο χρέους είναι ένα κατάλοιπο μιας παλαιότερης εποχής, λέει ο Max Krae του Dezernat Zukunft, ενός ερευνητικού κέντρου στο Βερολίνο, όταν η Γερμανία βασιζόταν σε άλλα κράτη να δημιουργούν ελλείμματα για να ενισχύουν την οικονομία της.
Σε έναν κόσμο όπου η παγκοσμιοποίηση έχει σταματήσει, αυτό το μοντέλο δεν λειτουργεί πλέον.
Παράλληλα, οι επενδυτικές ανάγκες της Γερμανίας -σύμφωνα με μια ευρέως αναφερόμενη εκτίμηση φτάνουν τα 600 δισ. ευρώ σε δέκα χρόνια- έχουν γίνει υπερβολικά μεγάλες για να αγνοηθούν.
Επιπλέον, θα χρειαστούν νέοι πόροι για την άμυνα. Φέτος η Γερμανία έφτασε επιτέλους τον στόχο του ΝΑΤΟ για δαπάνες 2% του ΑΕΠ, αλλά μόνο χάρη σε ένα ειδικό ταμείο που σύντομα θα λήξει.
Πιθανότατα θα χρειαστούν ακόμη περισσότερα για να κατευναστεί η νέα κυβέρνηση Trump.
Για αυτούς τους λόγους, υπάρχει μια αυξανόμενη αίσθηση ότι η επόμενη κυβέρνηση, πιθανότατα υπό την ηγεσία του Friedrich Merz, ηγέτη των Χριστιανοδημοκρατών, θα είναι ανοιχτή σε μια μέτρια μεταρρύθμιση του φρένου χρέους.
(Η Γερμανία θα διεξάγει εκλογές τον Φεβρουάριο, μετά την κατάρρευση του τρικομματικού συνασπισμού αυτόν τον μήνα.) Αν συμβεί αυτό, λέει ο κ. Torduar, μια επενδυτική ώθηση θα μπορούσε να αντισταθμίσει τις εξαγωγικές απώλειες βραχυπρόθεσμα• εάν γίνει σωστά, οι επενδύσεις στην εκπαίδευση, όπου η Γερμανία υστερεί σε σχέση με άλλες χώρες, και στις υποδομές θα μπορούσαν να αυξήσουν τον μακροπρόθεσμο ρυθμό ανάπτυξης της Γερμανίας.
Υπάρχουν πολλές ιδέες για μεταρρυθμίσεις, όπως η αύξηση του επιτρεπόμενου ελλείμματος (ή η αντικατάστασή του με ευρύτερες κατευθυντήριες γραμμές), η εξαίρεση των δημόσιων επενδύσεων από τα όρια δανεισμού ή η δημιουργία εξωλογιστικών ταμείων για υποδομές ή άμυνα.
Ωστόσο, καθώς αυτές οι αλλαγές απαιτούν τροποποίηση του συντάγματος, θα χρειαστούν πλειοψηφία δύο τρίτων και στα δύο σώματα του κοινοβουλίου.
Υπάρχει κάθε πιθανότητα τα ακραία κόμματα να αποκτήσουν μειοψηφία που θα μπλοκάρει τέτοιες αλλαγές στην Bundestag μετά τις επόμενες εκλογές.
Οι κυβερνώντες Σοσιαλδημοκράτες έχουν ζητήσει από τον Merz να εξετάσει το ενδεχόμενο να υποστηρίξει τη μεταρρύθμιση τώρα, κάτι που θα έδινε στα φιλομεταρρυθμιστικά κόμματα τον απαραίτητο αριθμό βουλευτών.
Μέχρι στιγμής, εκείνος έχει αρνηθεί.
Ο Torsten Benner, διευθυντής του Ινστιτούτου Παγκόσμιας Δημόσιας Πολιτικής του Βερολίνου, λέει ότι η Γερμανία έχει περάσει από την «εύκολη αισιοδοξία» της εποχής της Angela Merkel σε μια «παγίδα απαισιοδοξίας», στην οποία η δυσλειτουργική πολιτική, οι περιορισμοί του φρένου χρέους, η υπερβολική γραφειοκρατία και η δημόσια δυσπιστία ενισχύουν το ένα το άλλο.
Ελπίζει ότι η επόμενη κυβέρνηση μπορεί να λειτουργήσει ως «διακόπτης κυκλώματος».
Αυτό δεν φαίνεται απίθανο. Η ατμόσφαιρα είναι τόσο απελπιστική που, σε αντίθεση με πριν από έξι μήνες, υπάρχει αυξανόμενη αίσθηση ότι οι βαθιές αλλαγές είναι αναπόφευκτες.
Αυτό θα αποτελέσει το υπόβαθρο για την επόμενη κυβερνητική συμφωνία, η οποία ενδέχεται να περιλαμβάνει μια «μεγάλη συμφωνία», όπου ο Merz θα αποδεχτεί αλλαγές στο φρένο χρέους αν οι εταίροι του συμφωνήσουν σε μειώσεις φόρων ή μεταρρυθμίσεις στην κοινωνική πρόνοια.
Ωστόσο, θα υπήρχε μια ζοφερή ειρωνεία αν οι αριθμητικοί συσχετισμοί στο κοινοβούλιο εμπόδιζαν την αλλαγή, ακριβώς όταν όλα δείχνουν ότι αυτή είναι αναγκαία.
