«Ο σκοπός ενός πολέμου δεν είναι να πεθάνεις για την πατρίδα σου, αλλά να κάνεις τον αντίπαλο να πεθάνει για τη δική του», έχει πει ο Αμερικανός στρατηγός του Α’ και Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, George S. Patton, ένας στρατιωτικός που έχει μείνει στην ιστορία για την απόλυτη αίσθηση του καθήκοντος, την ικανότητα να προκαλεί τρόμο στους αντιπάλους και ταυτόχρονα απόλυτο σεβασμό στους συμμάχους παρά τον αλαζονικό και εκκεντρικό χαρακτήρα του. Στις ΗΠΑ ο Patton είναι πατριώτης, με το «Π» κεφαλαίο. Αν βέβαια είχε γεννηθεί μισό αιώνα νωρίτερα, τα λεγόμενά του ενδέχεται να ήταν εντελώς διαφορετικά. Τότε δεν υπήρχε ακόμα Α’ και Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος για τις ΗΠΑ, τότε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού δεν υπήρχε ένα έθνος αλλά δύο διαφορετικές ιδέες.
Είναι η εποχή του Αμερικανικού Βορρά και του Νότου. Ο καιρός των «Γιάνκηδων» και της Ένωσης, της Συνομοσπονδίας και του Abraham Lincoln. Η πιο αιματωβαμμένη περίοδος στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, από την οποία διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό ο σημερινός χάρτης της, οι συμπεριφορές και οι αξίες των πολιτών της. Είναι η εποχή του Μεγάλου Εμφυλίου.
Ένας πόλεμος που διήρκησε από το 1861 μέχρι το 1865, χώρισε ένα έθνος στα δύο και ανάγκασε περίπου 600 χιλιάδες ανθρώπους να χάσουν τη ζωή τους. Οι μάχες που δόθηκαν μεταξύ των δύο πλευρών ήταν πολλές ωστόσο εμείς θα εστιάσουμε στην πιο καθοριστική. Εκείνη του Gettysburg καθώς σήμερα ολοκληρώνονται 157 χρόνια από την 3η και καθοριστική ημέρα που ουσιαστικά έκρινε έναν ολόκληρο πόλεμο.
Τα αίτια ενός αναίτιου πολέμου
Μέχρι το 1860 η Αμερική χαρακτηριζόταν από δύο διαφορετικούς κόσμους. Από την μία υπήρχε ο Βορράς που θεωρητικά ήταν ο πιο «φτωχός», ωστόσο η βαριά βιομηχανία του σημείωνε αλματώδη ανάπτυξη, ενώ το εργατικό δυναμικό του πλήθαινε, είτε από την αύξηση του πληθυσμού, είτε από τις μεταναστευτικές ροές των Ευρωπαίων στην περιοχή. Στην αντίπερα όχθη ο «πλούσιος» Νότος είχε το πλεονέκτημα ότι στηριζόταν στον αγροτικό πλούτο, άρα και τα οικονομικά οφέλη ήταν μεγαλύτερα. Αγροτικός πλούτος ωστόσο εκείνη την εποχή είχε και ένα μεγάλο αρνητικό και αυτό ήταν η δουλεία. Αυτή είναι και η άποψη που χαρακτηρίζει ως αιτία του πολέμου, δηλαδή την κατάργηση της δουλείας για την οποία μάχονταν οι «Γιάνκηδες» (αποθαρρυντικός όρος που χρησιμοποιούσαν οι Νότιοι για τους αντιπάλους τους), ωστόσο η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική.
Με την ανάπτυξη του Βορρά σε πολλά θέματα και με την ενεργή ενασχόληση των ανθρώπων του σε πολιτικά ζητήματα, είχε ξεκινήσει ιδιαίτερος σκεπτικισμός από την πλευρά των Νοτίων καθώς σταδιακά δεν μπορούσαν να στηρίζονται στις ιδέες και τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις που θεωρούσαν ότι τους έπλητταν. Ιδιαίτερα με την εκλογή του Lincoln στη θέση του Προέδρου η θέση των δεύτερων ήταν πιο μειονεκτική από ποτέ. Ήταν τότε λοιπόν που οι Νότιες Πολιτείες αποφάσισαν να αποχωρήσουν από την Ένωση δημιουργώντας τη Συνομοσπονδία, ζητώντας παράλληλα να αποσχισθούν από την κεντρική εξουσία. Η απέναντι πλευρά έχοντας νωρίτερα υποστηρίξει τη διακοπή της δουλείας, αντέδρασε και σύντομα η διαμάχη κλιμακώθηκε. Το ζήτημα πλέον δεν μπορούσε να λυθεί σε πολιτικό επίπεδο, αλλά με όπλα και με αίμα.
Αριθμητικά οι Γιάνκηδες είχαν πλεονέκτημα και αυτό ήταν κάτι που τους έδινε μεγάλη σιγουριά για την τελική έκβαση του πολέμου. Τα είχε πει εξάλλου ο Rhett Butler στο «Gone with the Wind».
Παρόλα αυτά οι Νότιοι είχαν τον κατάλληλο άνδρα στην κατάλληλη θέση. Και το όνομά αυτού: Robert E. Lee.
Το ένα λάθος που του κόστισε τα πάντα
Πολλά έχουν γραφτεί για την ικανότητα και τις επιλογές του στρατηγού της Νότιας στρατιάς. Για άλλους είναι ο απόλυτος ήρωας, ο πατριώτης, η κορυφή του παγόβουνου, για άλλους πάλι είναι persona non grata, ο λόγος της αποτυχίας, ένα πρόσωπο που ανήκει στις «μαύρες» σελίδες της Αμερικάνικης ιστορίας. Υπερβολή ή όχι αυτό είναι κάτι καθαρά υποκειμενικό. Διότι ο Lee πέτυχε σπουδαία επιτεύγματα την περίοδο του Εμφυλίου με τις τολμηρές τακτικές του, κατάφερε να δώσει ελπίδα στους λιγότερους αριθμητικά στρατιώτες του καθώς μέχρι τη μάχη που ξεκίνησε την 1η Ιουλίου του 1863 και έληξε 2 μέρες αργότερα, δεν είχε υποστεί κάποια ήττα που θα του έκοβε το ηθικό.
Αντ’ αυτού ο θρίαμβος λίγο καιρό πριν στο Chancellorsville απέναντι στους εχθρούς του, είχαν ανοίξει την όρεξη για ένα ανέλπιστο άνοιγμα. Μια αντεπίθεση που εάν πετύχαινε, θα έγερνε την πλάστιγγα οριστικά υπέρ της Συνομοσπονδίας. Μια νίκη-εισβολή στα εδάφη του εχθρού στην Pennsylvania, ουσιαστικά θα εξασφάλιζε την επικράτηση και σε άλλα σημεία κλειδιά όπως τη Philadelphia και τη Baltimore με τον στρατό του αντιπάλου στρατηγού, George Meade, να είναι πλέον κατατροπωμένος και με χαμηλό ηθικό. Επομένως έβαλε πλώρη για την πολύπαθη βόρεια Virginia και περνώντας τον ποταμό Potomac με 94 χιλιάδες άνδρες έφτασε στην κωμόπολη του Gettysburg.
Ο Lincoln χωρίς να μπορεί να βρει αντίδοτο στις τακτικές του Lee, άλλαζε συνεχώς στρατηγούς καθώς η σκακιέρα «μύριζε» ρουά για τον αντίπαλο. Ωστόσο με την επιλογή του να ενεργοποιήσει τον Meade, 4 μόλις ημέρες πριν τη μεγάλη μάχη, ήταν η κίνηση που χρειαζόταν για να πετύχει το περιβόητο ρουά ματ. Και ένας μάστερ της σκακιέρας ξέρει καλά πώς να εκμεταλλεύεται τα λάθη του αντιπάλου του.
Ο Lee θέλοντας να εξερευνήσει το μέρος ώστε να προκαλέσει το στρατό του Meade να επιτεθεί πρώτος, έστειλε ένα απόσπασμα να ελέγξει την περιοχή ωστόσο για κακή του τύχη, ο αντίπαλος μετρούσε δύο μεραρχίες που είχαν φτάσει στο σημείο της μάχης από την προηγούμενη ημέρα. Ο στρατός του Lee παρόλα αυτά κατάφερε να απωθήσει τον αντίπαλο και να πάρει πλεονέκτημα, καθώς ο μεγαλύτερος όγκος των Γιάνκηδων δεν είχε καταφτάσει ακόμα στην περιοχή και έδωσε εντολή στους δύο επικεφαλής υποστράτηγους του να επιτεθούν. Αυτό ήταν και το σημείο που κόστισε τη νίκη στους Νότιους.
Σύμφωνα με μαρτυρίες ιστορικών, ο Lee με το ηθικό στα ύψη φέρεται να μην ήταν κάθετος στις εντολές του για επίθεση αλλά να έδωσε ελευθερία κινήσεων στους υποστράτηγούς του James Longstreet, Richard S. Ewell και A. P. Hill οι οποίοι δίστασαν και δεν αιφνιδίασαν τους αντιπάλους τους. Τελικώς ο απολογισμός της πρώτης μέρας έγραψε ότι Βόρειοι είχαν ηττηθεί καθώς μετρούσαν 10 χιλιάδες νεκρούς και πολλούς τραυματίες αλλά δεν είχαν χάσει τον πόλεμο.
Η δεύτερη μέρα κύλησε στο ίδιο μοτίβο, με τους Νότιους να έχουν το πάνω χέρι και τους Βόρειους να κρατάνε τη θέση τους με νύχια και με δόντια. Οι τακτικές του Lee άρχισαν να αποδίδουν καθώς οι άνθρωποί του αποφάσισαν να επιτεθούν αυτή τη φορά. Παρόλα αυτά ο αριθμός των συνολικών νεκρών είχε αρχίσει να μεγαλώνει επικίνδυνα στους 35χιλιάδες, με κάθε πλευρά να μετρά 9 χιλιάδες απώλειες έκαστη.
Σαν σήμερα όμως…
Η κατάσταση δεν έδειχνε να αλλάζει. Οι Βόρειοι έχαναν τους περισσότερους άνδρες, ωστόσο απωθούσαν τους αντιπάλους τους και ο Lee δεν μπορούσε να καταλάβει τι συμβαίνει. Σαν να έχει κυκλώσει τον Βασιλιά με αξιωματικούς, άλογα και πύργους, αλλά το μοναδικό πιόνι που πρέπει να «χτυπήσει» να γλιτώνει διαρκώς το ματ και συγχρόνως να του «τρώει» έναν-έναν τους δικούς του. Είναι το σημείο που ο σπουδαίος στρατηγός, μετατρέπεται σε «μαύρο πρόβατο» του τριημέρου. Χωρίς να το ξέρει οδηγεί 15 χιλιάδες στρατιώτες του σε βέβαιο θάνατο μην θέλοντας να ακούσει τον Longstreet που τον συμβουλεύει να αφήσει την τρελή τακτική της ανοιχτής επίθεσης.
Οι διαταγές του προβλέπουν κατά μέτωπο επίθεση στο κέντρο του εχθρού αδιαφορώντας για το γεγονός ότι είναι από παντού απροστάτευτοι. Το τίμημα της κακοσχεδιασμένης και βεβιασμένης επίθεσης είναι τεράστιο.
Οι Γιάνκηδες πλευρίζουν τον αντίπαλο και επιτίθενται με ό,τι έχουν, ενώ ο Lee δεν έχει διαβάσει καλά τον Meade ο οποίος είναι διαρκώς δύο βήματα πριν την κάθε του κίνηση καθώς είχαν υπηρετήσει μαζί στο στράτευμα πριν τα χρόνια του Εμφυλίου. Εκεί που ο Lee περιμένει επίθεση ο Meade αμύνεται και η επίθεση δεν έχει επιτυχία, ενώ ταυτόχρονα ο Longstreet αποτυγχάνει να καλύψει το πυροβολικό με αποτέλεσμα οι Νότιοι να ξεμείνουν από πυρομαχικά. Μετά τη σφοδρή επίθεση, ο στρατός του Lee έμεινε μισός και το ηθικό έχει πέσει στα τάρταρα.
Την 4η Ιουλίου ο Lee περίμενε νέα επίθεση του Meade απέναντι στο καταστραμμένο στράτευμά του, ωστόσο ξανά ο δεύτερος του την έφερε. Επίθεση δεν έγινε, αλλά οι Νότιοι βλέποντας πως δεν βγαίνουν πλέον τα κουκιά αποσύρθηκαν οριστικά από την μάχη. Ο Νότος που ήξεραν όλοι δεν θα ήταν ποτέ ξανά ο ίδιος, ενώ οι ιστορικοί αναφέρουν την 3η μέρα εκείνου του Ιούλη ως «τη μέρα που πέθανε ο Νότος».
Η Ένωση είχε χάσει 23.000 άντρες, ο Lee 28,000 κάτι που ισοδυναμούσε με πάνω από το 1/3 της δύναμής του. Οι Βόρειοι μπορούσαν να αναπληρώσουν τους άντρες τους, εκείνος πάλι όχι. Οι αντίπαλοί του αναθάρρησαν, πήραν αργότερα με το μέρος τους Άγγλους και τους Γάλλους και τελικώς με την πανηγυρική επικράτηση του Στρατηγού Grant στο Vicksburg, ο Abraham Lincoln εκφώνησε στις 19 Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου τον περίφημο λόγο πάνω από το στρατιωτικό νεκροταφείο του Gettysburg:
«We here highly resolve that these dead shall not have died in vain—that this nation, under God, shall have a new birth of freedom—and that government of the people, by the people, for the people, shall not perish from the earth», σε ελεύθερη μετάφραση:
«Αποφασίζουμε σήμερα ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι δεν θα έχουν πεθάνει μάταια – αυτό το Έθνος υπό τον Θεό θα αναγεννηθεί μέσω της ελευθερίας – η διακυβέρνηση του λαού, από τον λαό, για τον λαό, δεν θα εκλείψει από τη Γη».
Οι Γιάνκηδες είχαν κερδίσει τον πόλεμο και η δουλεία είχε πλέον καταργηθεί.
