Στις 30 Αυγούστου του 1949 οι αθηναϊκές εφημερίδες κυκλοφόρησαν φιλοξενώντας στην πρώτη τους σελίδα την είδηση πως ο Γράμμος, το τελευταίο προπύργιο του Δημοκρατικού Στρατού, κατελήφθη από τον Εθνικό Στρατό: «Επήλθεν η πλήρης κατάρρευσις του συμμοριτισμού. Ο Γράμμος ηλευθερώθη. Κατέπαυσε κάθε αντίστασις των συμμοριτών». Ο εμφύλιος πόλεμος που είχε ξεκινήσει το 1946, ύστερα από τρία χρόνια αιματηρών, σκληρών συγκρούσεων, έφτανε στο τέλος του με την κατάληψη του Γράμμου και του Βίτσι από τον Εθνικό Στρατό και την υποχώρηση του Δημοκρατικού Στρατού (ΔΣΕ) στην Αλβανία.
Η αντίστροφη μέτρηση είχε ξεκινήσει κάποιους μήνες νωρίτερα. Από τέλη Μαρτίου 1949 ο ΔΣΕ έπαψε να υπάρχει ως υπολογίσιμη δύναμη στην Πελοπόννησο. Την ίδια τύχη ακολούθησαν από τα μέσα Μαΐου 1949 οι δυνάμεις του στη Στερεά Ελλάδα παρά τις επιτυχίες τους στην Καρδίτσα και το Καρπενήσι.
Μικρές ήταν και οι συγκεντρώσεις μαχητών του ΔΣΕ που υπήρχαν στην Κεντρική και την Ανατολική Μακεδονία, με εξαίρεση αυτή στα Κρούσια – Μπέλες. Ως το καλοκαίρι του 1949, ο κύριος όγκος του ΔΣΕ περιοριζόταν στις εστίες που αυτός κατείχε επί των βορειοδυτικών συνόρων της χώρας, στους ορεινούς όγκους του Βίτσι και του Γράμμου.
Ελεύθερες από στατικά καθήκοντα φύλαξης και διατήρησης της τάξης και απαλλαγμένες από απειλές στα μετόπισθεν ή κινδύνους αντιπερισπασμών, όλες σχεδόν οι μονάδες εκστρατείας του Εθνικού Στρατού προσανατολίστηκαν προς αυτήν την κατεύθυνση για την πραγματοποίηση της τελικής φάσης του επιχειρησιακού σχεδίου: την κατάληψη των ορεινών αυτών περιοχών και την εξόντωση των δυνάμεων του ΔΣΕ που τις κατείχε.
Η τελική επίθεση του Εθνικού Στρατού: Το σχέδιο «ΠΥΡΣΟΣ»
Για την τελική επιχείρηση, ο Εθνικός Στρατός εφήρμοσε το σχέδιο με την κωδική ονομασία «ΠΥΡΣΟΣ», η εκτέλεση του οποίου έγινε σε τρεις φάσεις.
Κατά την πρώτη φάση («ΠΥΡΣΟΣ Α΄», 2-8 Αυγούστου 1949), προβλέπονταν μέτριες παραπλανητικές επιθέσεις στον Γράμμο, με σκοπό να δημιουργηθεί η αίσθηση στο Δημοκρατικό Στρατό ότι εκεί θα ξεδιπλωνόταν η κύρια επίθεση και να καθηλωθούν οι δυνάμεις του ώστε να μην μπορούν να συνδράμουν στο Βίτσι, στην κύρια φάση των επιχειρήσεων.
Κατά τη δεύτερη φάση («ΠΥΡΣΟΣ Β΄», 10-16 Αυγούστου 1949), το σχέδιο του Γενικού Επιτελείου Στρατού προέβλεπε την εξέλιξη της κύριας ενέργειας του Εθνικού Στρατού στην περιοχή του Βίτσι με σκοπό την κατάληψή της και την εξόντωση των δυνάμεων του ΔΣΕ.
Τέλος, η τρίτη φάση («ΠΥΡΣΟΣ Γ΄», 24-30 Αυγούστου 1949) προέβλεπε αποφασιστική ενέργεια του Εθνικού Στρατού στην περιοχή του Γράμμου, με σκοπό την κατάληψή της, την καταστροφή των δυνάμεων του ΔΣΕ και το σφράγισμα των ελληνοαλβανικών συνόρων, ώστε να μην υπάρχει καμία διέξοδος διαφυγής στις δυνάμεις του ΔΣΕ.
Οι δυνάμεις των αντιπάλων και οι βόμβες ναπάλμ
Το κύριο βάρος της επίθεσης από την πλευρά του Εθνικού Στρατού ανέλαβε το Στρατηγείο Ηπείρου και Δυτικής Μακεδονίας (ΣΗΔΜ), το οποίο είχε στη διάθεσή του τις δυνάμεις του Α΄ και Β΄ Σώματος Στρατού. Επρόκειτο για δύναμη περίπου 200.000 ανδρών, η οποία κατανεμόταν σε 7 Μεραρχίες Πεζικού, 1 Μεραρχία Καταδρομών, 12 Ελαφρά Συντάγματα Πεζικού, 8 Τάγματα Εθνοφρουράς και άλλους σχηματισμούς.
Ιδιαίτερα ενισχυμένες ήταν οι μονάδες του Πυροβολικού, των Διαβιβάσεων και του Μηχανικού. Οι δυνάμεις αυτές αποτελούσαν μια αξιόμαχη στρατιά, η οποία διέθετε σε αφθονία πεδινό και ορεινό πυροβολικό, όλμους, τεθωρακισμένα και άρματα μάχης, ποσότητες εφοδίων και νέα όπλα, όπως οι εκτοξευτές αντιαρματικών ρουκετών (μπαζούκας) και οι βόμβες ναπάλμ.
Κυρίως, όμως, διέθετε κατ’ αποκλειστικότητα Αεροπορία. Εκατό περίπου αεροπλάνα, μεταξύ των οποίων, εκτός από τα Spitfire, υπήρχαν τα άρτι αφιχθέντα στην Ελλάδα βομβαρδιστικά καθέτου εφορμήσεως Helldiver8, τα οποία ήταν σε θέση να εξαπολύσουν εναντίον των θέσεων του ΔΣΕ επιθέσεις ακριβείας. Η χρήση του μέσου αυτού κατά την τελευταία φάση των επιχειρήσεων στον Γράμμο και γενικότερα η αξιοποίηση της Αεροπορίας συνέτειναν αποφασιστικά στην έκβαση της τελικής αναμέτρησης υπέρ του Εθνικού Στρατού.
Απέναντι σε αυτές τις δυνάμεις ο ΔΣΕ είχε να αντιτάξει περίπου 15.000 μαχητές, άνδρες και γυναίκες, 8.800 μαχητές παρατακτή δύναμη στο Βίτσι και περίπου 6.500 μαχητές στον Γράμμο. Αν και οι θέσεις του στο Βίτσι ήταν εξαιρετικά οχυρές, με μετωπική και στατική παράταξη, και παρόλο που μεταφέρθηκαν στην κύρια γραμμή μετώπου όσο το δυνατόν περισσότερα βαρέα όπλα και πυροβόλα, ο ΔΣΕ διέθετε περιορισμένη δύναμη πυρός και πενιχρά πολεμικά μέσα σε σχέση με τον αντίπαλό του.
Οι μονάδες του αντιμετώπιζαν προβλήματα συνοχής και ποιότητας, καθώς μεγάλο ποσοστό ήταν γυναίκες, έφηβοι ή αποθεραπευμένοι τραυματίες και οι εφεδρείες ήταν σχεδόν ανύπαρκτες. Το αξιόμαχο της δύναμής του διατηρείτο χάρη στο ομοιογενές και πειθαρχημένο σώμα στελεχών, στην ύπαρξη κάποιων επίλεκτων μονάδων πιο καλά στελεχωμένων και εξοπλισμένων, καθώς και στην οργάνωση της διάταξης των μαχητών γύρω από ισχυρές βάσεις πυρός – πολυβολεία.
Στη διάθεση του ΔΣΕ ήταν επιπροσθέτως Πυροβολικό, ορεινό, αντιαρματικό και αντιαεροπορικό (45 ορειβατικά πυροβόλα, 15 αντιαεροπορικά και 27 αντιαρματικά) και όλμοι.
Όπως προκύπτει με σαφήνεια από τη γενική εικόνα, οι αντίπαλες δυνάμεις ήταν εξαιρετικά άνισες μεταξύ τους, με συντριπτική την υπεροχή του Εθνικού Στρατού όχι μόνο σε έμψυχο υλικό, αλλά και στην ποσότητα και την ποιότητα του οπλισμού.
Το γεγονός αυτό απέβη καθοριστικό για την έκβαση των επιχειρήσεων, πόσο μάλλον όταν οι δύο αντίπαλοι έμελλε να συγκρουσθούν όχι πια με τους όρους του ανταρτοπολέμου, αλλά σε τακτική αναμέτρηση.
